Dittrichia viscosa subsp. angustifolia (Sümenit)

derleyen:

Özet

Dittrichia viscosa subsp. angustifolia (Sümenit) genelde işlenmemiş arazilerde görülen ve yaz ortasından kış başına kadar çiçek açan bir bitkidir.

Anahtar kelimeler: Akdeniz elementi, Boya bitkisi, Tehdit durumu belirsiz, Tıbbi bitki.

Hiyerarşi

Bitkiler

Papatya takımı

Papatyagiller

Sarıot

Türk Uygarlığındaki yeri

Tubbâk (طباق), bitkilerin Arapçadaki karşılığıdır. Dioscorides, yılan ısırması, epilepsi, rahim şikâyetleri, üşütme, baş ağrısı, ağrılı idrar, sarılık ve mide sancısı vakalarında kullanıldığını, düşük yaptırıcı ve âdet söktürücü olarak faydalanıldığını belirtmiştir. Dumanı zehirli canlı, sivrisinek ve pire kovucu olarak kullanılmıştır. Dineverî, bir buçuk metre boylanabilen bitkinin yapraklarının yapışkan olduğunu, kesif bir kokusunun olduğunu, arılar tarafından sevildiğini, keskin aletle (bıçak, kılıç, vb.) yaralanma vakalarında başvurulduğunu ve kırıklara uygulandığını, iltihap giderici ve âdet söktürücü olduğunu yazmıştır.

Bir buçuk metre boylandığı, arılar tarafından sevildiği, uzun yapraklı ve sarı çiçekli olduğu belirtilen bitkiler Anadolu’da, karaciğer ağrısı ve zehirli hayvan sokması vakalarında kullanılmış, ayrıca âdet söktürücü olarak faydalanılmıştır. Envâ-ı Emrâz’da, Antik Yunancadaki karşılığı olan konuza (κόνυζα)’dan muharref aknîzâ (اقنیذا) adı kullanılmış ve üşütme vakalarında başvurulduğunu kaydedilmiştir.

Bu maddeye Dittrichia graveolens ve Pentanema britannica taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.666.

Tarihi

Küçük olanı hoş kokuludur. Büyük olanın ise yaprakları daha geniş ve kokusu rahatsız edicidir. Yaprakları, pürüzlü ve parlak olmaları dışında zeytin yapraklarına benzer. Büyük olan iki arşın, küçük olan bir ayak uzunluğundadır. Çiçekler ayva sarısı renkli, acı ve zamanla tüylenir. Yaprakları etrafa saçılırsa ya da çalısı yakılırsa vahşi hayvanları ve sivrisinekleri uzak tutar. Ayrıca pireleri öldürür. Yaprakları sürüngen ısırıklarına ve yaralara lapa yapılır. Ayrıca çiçek ve yaprakları şarapla içilirse âdet söktürücüdür, fetüsü dışarı atar, boğaz ağrısı, sarılık ve koliğe faydalıdır. Kaynatılarak oturma banyosuna eklenirse rahim rahatsızlıklarına iyi gelir. Meyve suyu lokal olarak uygulanırsa düşüğe neden olur. Zeytinyağı ile sürülürse titremeye faydalıdır. Küçük olan uygulandığında baş ağrısını geçirir. Bu ikisine benzer üçüncü bir tür daha vardır. Gövdesi daha kalın ve daha yumuşaktır. Yapraklarının büyüklüğü ikisinin ortasındadır. Sulak alanların civarında yetişir. Yaprakları parlak değildir, kokusu daha rahatsız edicidir ve tıbben diğer ikisine göre daha az etkilidir. DI 3-121.

Yumuşak cunila olup yaprakları kadifemsidir, ovalandığında bal kokusu yayar ve dokunulduğunda parmaklara yapışır. Yine libanotis olarak bildiğimiz başka türün kokusu müre benzer. İki tür de şarap ya da sirke ile alınırsa yılan sokmalarına karşı panzehirdir. Ayrıca suyla dövülüp yere serpilirse pireleri öldürür. PL 20-64.

Tanımı

Dittrichia viscosa subsp. angustifolia (Sümenit) halihazırda Türkçe kaynaklarda Inula viscosa adı ile listelenmektedir. Genellikle 1 ila 2 metre büyüyebilen bir bitkidir. Gövde dik ve dallıdır. Yapraklar uzun ve dar, uçlarda sivri, kenarları boyunca küçük dişli ve yüzeyleri salgılı tüylüdür. Çok sayıda çiçek başı görülür ve bunlar 16 dilsi, 44 disk çiçeğine sahiptir. İnvolukrum 1 cm genişliğindedir. Filariler kiremit gibi, 4 ya da 5 arası sıralı; dıştakiler mızraksı ve 2 mm uzunluğunda; içtekiler şeritsi mızraksı ve 6 ila 7 mm uzunluğundadır. Disk çiçekleri 5,5 ila 6,5 mm uzunluğundadır. Kapçık havlı ve salgılıdır. Sorguç kahverengimsidir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Doğu Akdeniz havzasında yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler] Tahrip edilmiş araziler, yol kenarı ve tarlalarda görülen bitki umumiyetle haziran ve kasım ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 800 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde sümenit ve yapışkan anduz otu adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins Papatyagiller uzmanı, 1934-2016 tarihleri arasında yaşamış Alman bitki bilimci ve Berlin Botanik Bahçesi yöneticisi Manfred Dittrich’a adanmıştır. Tür adı Latince yapışkan anlamına gelir ve açık bir şekilde yapraklardaki salgılı tüylere işaret etmektedir. Özgün tanımda bu “folia adspersa pilis, interjectis glandulis viscidis” olarak belirtilmiştir. Alttür adı Latince dar yapraklı anlamına gelmekte ve bu bağlamda alttürün türden ayırt edici karakterine dikkat çekmektedir.

Tıp

Hz. Eyüp’ün acılarını dindirmek için bu bitkiyi kullandığına inanılır. Yaprakları yara iyileştirici ve kanama durdurucu olarak kullanılır. Ayrıca yaprakları banyo suyuna eklenerek eklem ağrılarını gidermek için kullanılmıştır. Dalları kaynatılarak güneş çarpması vakalarında başvurulmuştur. Bunun yanında çiçekli dallar bronşit, tüberkülöz, kansızlık, sıtma ve idrar yolları rahatsızlıklarında kullanılmıştır.