Türk Uygarlığındaki yeri
Dîbsâkus (ديبساقس), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan dipsakon (δίψακος)’dan alınmıştır. Metinlerimizde bitki için çoban dayagı (چوبان طايغى) adı da kullanılmıştır. Kaynaklarımızda çoban dayagı adı iki farklı bitki için tercih edildiğini görüyoruz. Çok sayıda bitkinin, çigdem maddesinde de değindiğimiz üzere ortak bir adı paylaşması görülebilir. Bu ortak kullanımın yarattığı karmaşanın çözülmesi, ikili adlandırma sisteminin hem çıkış noktasını oluşturur hem de nihai faydaları arasında yer alır.
Dioscorides, apış arası yaraları ve ateş vakalarında kullanıldığını; Gâfikî, pişirildikten sonra konulduğu bölgede ağrı hissedilmediğini, yılan ısırması, nefes darlığı ve titreme vakalarında başvurulduğunu, idrar söktürücü olarak faydalanıldığını kaydetmiştir. Bitki Anadolu’da, hemoroit ve anüs yarılması vakalarında kullanılmış, idrar söktürücü ve nefes ferahlatıcı olarak faydalanılmıştır.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.296.
Tarihi
Gövde uzun ve dikenlidir. Yaprakları marulda olduğu gibi gövdeyi sarar. Yapraklar da dikenlidir, ayrıca gövdeye birleştikleri yerde küçük bir havuz oluşturarak yağmur ve çiğden su toplar, bitkinin adı da buradan gelir. Gövdenin tepesinde deniz kirpisine benzeyen uzunca ve dikenli bir çiçek başı bulunur. Kökü şarapta kaynatılıp dövüldükten sonra anal çatlak ve fistüllere uygulanır. Bu karışım bakır bir kapta saklanmalıdır. Siğillere faydalı olduğu söylenmektedir. Çiçek başlarında bulunan kurtların boyun ve kola sarılmasının ateşi iyileştirdiği iddia edilir. DI 3-11.
Tanımı
2,5 metre kadar büyüyebilir. Çiçek kurulu silindirik bir dizi lavanta rengi çiçekten oluşur, sert bırahteli dikenli bir koni biçimindedir ve 10 cm kadar uzayabilir. Sapsız yapraklar gövdeye birleşiktir. Yapraklar mızraksı, 20 ila 40 cm uzunluğunda, 3 ila 6 cm genişliğindedir. Özellikle kuruyan çiçek başlarının görünümü nedeniyle popüler bir süs bitkisidir. Tohumlar ağustos ile ekim aylarında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. Zenginleştirilmiş toprağı ve güneşli bölgeleri tercih eder. Tohumlar bahar aylarında doğrudan dışarı ekilebilir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrasya ve kuzey Amerika’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tarlalar, yol kenarı ve sulak alanların civarında görülür. Karamürsel ilçesinde gözlemlenmiştir. Temmuz ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adı
Dilimizde fesçi dikeni adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca su toplayan anlamına gelir. Yaprak tabanlarında su toplanmasına işaret eder. Fincan benzeri yapıda, yağmur suyu toplanır ve bazı özsuyu emen böcekleri bu sayede kendinden uzak tutar. Bitkinin bu böceklerden beslendiğine (etçil olduğuna) dair bir kanıt yoktur. Cinsin Türkçe yaygın adı olan fesçitarağı büyük ihtimalle kurumuş çiçek başlarının kumaş üzerindeki tüyü toplamak için kullanılmasına işaret eder. Tür adı Latince çırpıcı anlamına gelir. Çiçek başlarının yapısına ve bunların tekstil sektöründe kullanılmasına işaret eder.
Tıp
Siğil, fistül ve kanserleri yaraların tedavisinde başvurulur. Kökü terletici, idrar söktürücü ve mide ağrısı geçiricidir.
Bilgi
Tohumları kış boyunca çiçek başlarında kalır ve bunlar saka kuşları için önemli bir kış besinidir. Kurutulmuş bitkiden mavi boya elde edilir.
Fotoğrafları
