Türk Uygarlığındaki yeri
Fâşarşîn (فاشرشين), bitkilerin Süryanicedeki karşılığı olan paşer aştin (ܦܫܪ ܐܫܬܝܢ)’den alınmıştır. Metinlerimizde kullanılan agrıyambili (اغريامبل) adı ise, Antik Yunancadaki karşılığı olan ampelos agria (ἄμπελος ἀγρία)’dan alınmıştır. Halîmî’ye göre bir tür sarmaşık olan bitki kermetu’s-sevdâ adı ile bilinmektedir. Meyveleri ve kökü kızıl, kökünün kabuğu ise siyah renklidir.
Bu bitki Yunanca ve Arapça metinlerde yabâni üzüm olarak geçmektedir, günümüzde sarmaşık ve tilkişen olarak bilinir, sürgünleri toplanıp pırasa eklenerek tüketilir. Ormanlık alanlarda, diğer bitkilere sarılarak gelişen bir bitkidir ve büyüme evresinin erken döneminde teşhisi hayli güçtür.
Dioscorides, sürgünlerin etle birlikte tüketildiğini, ödem ve güneş yanığı vakalarında kullanıldığını, balgam söktürücü olarak faydalanıldığını kaydetmiştir. Anadolu’da, gut, epilepsi, ödem ve kabızlık tedavisinde kullanılmıştır.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.327.
Tarihi
Asma benzeri dalları vardır. Gövde odunsudur ve kabuğunda çatlaklar bulunur. Meyveler üzüm salkımı gibidir ve kırmızı renklidir. Kökü suda kaynatılarak deniz suyu eklenmiş şarapla içilirse sulu unsurları temizler. Ödemi olanlara verilir. Salkımları çilleri ve diğer cilt kusurlarını giderir. Sürgünlerinden yemek yapılır. DI 4-181.
Uva taminia adıyla bilinen bitki muska olarak büyük rağbet görür. Kan tükürme durumunda gargara olarak kullanılır, bu amaçla içine tuz, kekik ile oksimel eklenir ve karışımın yutulmamasına özen gösterilir. PL 23-14.
Tanımı
Halihazırda bazı kaynaklarda Tamus communis olarak geçer. 2 ila 4 metre büyüyebilir. Yumrusu 20 cm’den büyüktür. Gövde saat yönünde sarılıcıdır. Yapraklar sarmal biçimde dizili, kalp biçiminde, 10 cm uzunluğunda ve 8 cm genişliğinde, sapları 5 cm uzunluğundadır. İki evcikli bir tür olup, erkek ve dişi bireyler olarak ayrılır. Çiçekler gösterişli olmayıp, yeşilimsi sarı renkli, 3 ila 6 mm çapında, altı taç yapraklıdır. Erkek çiçekler 5 ila 10 cm uzunluğundaki salkımlar halinde iken dişi çiçekler daha kısa kümeler halindedir. Meyve parlak kırmızı renkli ve 1 cm çapındadır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrupa, kuzey Afrika ve batı Asya’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Ormanlık alanlar, dere kenarı ve çalılıklarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Nisan ve haziran ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adı
Dilimizde dolangaç, dolanbaç, sarmaşık, acı tilkişen, dövülmüş avrat otu, gavur tilkişeni ve kara asma adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins 40–90 yılları arasında yaşamış ve 1500 yıldır yoğun biçimde okunan De materia medica (Περὶ ὕλης ἰατρικῆς, Tıbbi Materyal Üzerine)’nın yazarı Yunan hekim, eczacı ve bitki bilimci Dioscorides Pedanius’a adanmıştır. Tür adı Latince yaygın anlamına gelir. Daha önce Tamus cinsinde olan türün, Tamus cretica’ya göre daha geniş bir alanda görülmesine işaret eder. Klasik metinlerde genellikle “üzüm” bahsi içinde ele alınır.
Gıda
Genç sürgünleri tüketilebilir. Börek yapımında kullanılır. Pişirilirken suyunun birkaç kere değiştirilmesi tavsiye edilir.
Tıp
Morluklar ve eklem iltihapları için lapa halinde kullanılmıştır. Kökü idrar söktürücü, kusturucu ve deri kızartıcıdır.
Dikkat
Yumrusu ve meyveleri zehirlidir. Dahili olarak kullanılması önerilmez.
Fotoğrafları
Görüşünüzü Yazın