Site icon Kocaeli Bitkileri

Cyperus rotundus (Gecebiten)

Cyperus rotundus

Cyperus rotundus; 10/12/2023; Bayındırlık; 108 m.; yol kenarı. © Hüseyin Doğan

Tanımı

140 cm kadar büyüyebilir. Yumruları kabuklu yemişlere benzer. Yapraklar bitki tabanından itibaren üçe ayrılır, bunlar 5 ila 20 cm uzunluğundadırlar. Çiçeklenen gövdelerde üçgensi kesit görülür. Genç bitkilerin kök sistemi beyazdır ve rizomları etlidir. Tohumlar 18 derece 2 ila 6 hafta arasında çimlenir. Cyperus longus ile yakındır. Ondan rizomların ince ve seyrek dar pullarla kaplı olması, yumru bulundurması, kol ve meyve yapısı ile ayırt edilir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Asya, Afrika ve Avrupa’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Nemli çayırlar, tarlalar ve yol kenarında görülür. İzmit ilçesinde gözlemlenmiştir. Mayıs ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde kara topalak, arap topalağı, gecebiten, topalak ve abdülleziz adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adının etimolojisi açık değildir. Aramice reçine kelimesinden türetilmiş olması muhtemeldir. Tür adı Latince yuvarlak anlamına gelir. Türün yumrularına işaret eder ve özgün tanımda bu “radice olivarii (kök zeytin gibi)” olarak belirtilmiştir.

Türk Uygarlığındaki yeri

Topalak (طوپاالق) bitkinin Türkçedeki adıdır, bitkinin köklerine işaret eder, bilimsel adındaki rotundus da Latince toparlak anlamını verir ve atıf aynıdır. Metinlerimizde bitkinin Süryanicedeki karşılığı olan suda (ܣܘܼܥܕܵܐ‎)’dan ܵ muharref su’d (سعد) adı da kullanılmıştır. Halîmî, müşk-zemîn, tobalak ve su’d adları ile bilindiğini yazmıştır.

Dioscorides, yapraklarının kendeneye benzediğini ancak daha uzun ve daha ince olduğunu, akrep sokması, ağız yarası ve rahim üşütmesi vakalarında kullanıldığını, damar genişletici, taş düşürücü, âdet söktürücü ve idrar söktürücü olarak faydalanıldığını yazmıştır. Beyrunî, Türklerin bitkiyi çok sevdiklerini ve gittikleri her yere yanlarında götürdüklerini aktarmıştır. El-Hemedânî, Kufs şehrinde yetiştiğini; Râzî, hemoroid ve idrar kaçırma vakalarında kullanıldığını, ağız kokusu giderici, zekâ geliştirici, gaz giderici ve cilt güzelleştirici olarak başvurulduğunu; Mesîh, dişlere faydalı olduğunu yazmıştır.

Topalak, Anadolu’da, burun iltihabı, ağız ağrısı, idrar kaçırma, fıtık, diş rahatsızlıkları, ağızdan kontrolsüz salya gelmesi, kalp rahatsızlıkları, mide rahatsızlıkları, karaciğer rahatsızlıkları, idrar yolu hastalıkları, diş eti rahatsızlıkları, ödem, kadın hastalıkları ve cilt hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, ağız kokusu giderici, diş beyazlatıcı, parazit düşürücü, hafıza güçlendirici, iştah açıcı, cinsel istek arttırıcı, idrar söktürücü, âdet söktürücü, taş düşürücü, akrep sokmasına karşı panzehir, vajina daraltıcı ve cinsel haz arttırıcı olarak faydalanılmıştır. Hoş koku elde etmek için başvurulan bitki, dalgınlık ve unutkanlığı gidermek için kullanılmış, 7506 salgın hastalık durumunda evlerde tütsü halinde yakılmıştır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.662-664.

Tarihi

Dioscorides 1-4: Yaprakları pırasa yapraklarına benzer ancak daha uzun ve daha incedir. Gövde uzun ve köşelidir. Gövdenin tepesinde küçük yaprakçıklar ve tohumlar büyür. Kök birbirine bağlı uzun zeytinleri andırır, yuvarlak, siyah renkli, aromatik ve acıdır. Ekili ve bataklık alanlarda yetişir. Kalitelisi ağır, kalın, iri ve kırılgan olmayandır. Isıtıcı, açıcı ve idrar söktürücüdür. Ayrıca böbrek taşı ve ödemi olanların ameliyatı sırasında da başvurulur. Akrep sokması ve rahim üşümesine iyi gelir. Buhar banyosunda kullanıldığında âdet söktürücüdür. Kurutulup öğütüldükten sonra ağız yarası ve yayılıcı ülserlere faydalıdır. Isıtıcı yumuşatıcılar ve koyulaştırıcı merhemlere eklenir.

Gıda

Yumrular çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Kökleri kurutulup öğütülerek ekmek yapımında kullanılır.

Tıp

Sindirim sistemi ve rahim üzerindeki ağrıyı hafifletir. Kök ve yumrular; analjezik, antibakteriyel, spazm çözücü, öksürük giderici, aromatik, büzücü, gaz giderici, terletici, idrar söktürücü, adet akışı teşvik edici, taş eritici, yatıştırıcı, uyarıcı, mide ağrısı giderici, tonik ve parazit düşürücüdür. Sindirim problemleri ve menstrüel şikayetlerin tedavisinde dahili olarak kullanılır. Karın ağrısı tedavisinde Piper nigrum ile kullanılır. Rahim ağzı kanseri tedavisinde kullanılır.

Bilgi

Kökleri parfüm yapımında kullanılır.

Fotoğrafları

Exit mobile version