Cydonia oblonga (Ayva)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Ayva (ايوا(آبيا)) (Türkçe bir kelimedir ve bitkinin Farsça karşılığı olan abiyâ kelimesi ile hayli yakındır. Halîmî, âbî, ayve ve sefercelin aynı bitki olduğunu kaydetmiştir. Bitki için ayrıca Arapça karşlığı olan sefercel (سفرجل) ve Farsça karşılığı olan bih (به) kelimeleri de kullanılmıştır. Silkü’l-Cevahir’de, sefercel ve anenin karşılığı olarak ayva verilmiştir.

Dioscorides, meyvesinin mideye faydalı olduğunu, astım, göğüs iltihabı, bağırsak şikâyetleri ve dizanteri vakalarında kullanıldığını, idrar söktürücü özelliği bulunduğunu; yağının rahim hastalıkları, uyuz, zona ve soğuk algınlığı vakalarında kullanıldığını, terleme önleyici ve kepek giderici olarak uygulandığını yazmıştır

İbn Varrâk, mideye faydalı olduğunu; İbnü’l-Cezzâr, aşırı terleme vakalarında yağının uygulandığını; İbnü’l-Baytâr, yağının, burun kanaması, baş ağrısı, nezle ve ishal vakalarında kullanıldığını aktarmıştır.

Ayva Anadolu’da, alkol kaynaklı baş ağrısı, kulak ağrısı, nezle, zatülcenp, mide hastalıkları, kulunç, karaciğer hastalıkları, göz ağrısı, kalp hastalıkları, idrar yolu hastalıkları, dizanteri, dil rahatsızlıkları, boğaz rahatsızlıkları, göğüs hastalıkları, ishal, sıtma, hemoroit, menenjit, çiçek, veba, rahim sorunları, idrar yolu hastalıkları, kan tükürme, nezle, bağırsak kanaması ve göz ağrısı vakalarında kullanılmış, müshil, susuzluk giderici, hafıza güçlendirici, ağız kokusu giderici, kusma engelleyici, çocuklarda öksürük giderici, beyin, mide ve kalp güçlendirici olarak başvurulmuş, ayrıca kuşlarda yaraları iyileştirmesi için uygulanmıştır.

Ayva, seferceliyye kalyesinin tarifine girmiş, şerbet ve meyve olarak tüketilmiş, özellikle hamilelerin tüketmeleri ve koklamaları önerilmiştir. Ayva’nın hamilelik dönemi üzerindeki etkisine dair vereceğimiz diğer örnekler inançla bağlantılıdır. Buna göre, hamileliğin üçüncü ayında tüketilirse çocuğun güzel olacağı, balla pişirilerek memeye sürüldüğünde süt arttırıcı olduğu, cesareti arttırdığı ve hamileler yediğinde çocuğun iyi huylu olacağı vurgulanmıştır.

Ayva ağacının dibine işedikten sonra toprağının kurdeşen üzerine sürülürse etkili olduğu ve diğer meyvelerin yanına konursa onları çürüttüğü de kaydedilmiştir. İslâm peygamberi Muhammed’den ayvanın kalbi güçlendirdiği rivayet edilmiş, Âdem’in cennetten çıkarken Allah’ın yanına verdiği bitkilerden biri olduğuna inanılmıştır. Rüyada ayva görmenin seyahat, mal ya da çocuk sahibi olmak anlamına geldiği belirtmiş, ancak bazı tâbirlerde, meyvenin sarı renkli olması nedeniyle hastalığa işaret ettiği belirtilmiş, ayrıca fal amaçlı da kullanılmıştır. Ayva’nın Türk şiirinde spesifik bir kullanımı yoktur. Rengi nedeniyle hastalıkla özdeşleştirilmiş, meyvesinin tüyleri sevgilinin tüylerine benzetilmiş, zamanın gelip geçici olduğu telmihi için faydalanılmıştır.

Tanımı

8 metre büyüyebilir. Kök sistemi yüzeyseldir. Gövdesi kırmızı kahverengi arasıdır. Meyveleri 7 ila 12 cm uzunluğundadır. Olgun olmayan meyveler yeşil renklidir ve beyaz gri arası tüylerle kaplıdır. Olgunlaştıklarında tüyler kaybolur, rengi sarıya döner ve hoş bir koku yayar. Yapraklar almaşlı dizilişli, basit, 6 ila 11 cm uzunluğunda, düz kenarlı ve ince beyaz tüylerle kaplıdır. Çiçekler beş taç yapraklı, pembe ya da beyaz renkli, 5 cm uzunluğundadır. Tohumlar kasım ayında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. Zengin toprağı ve güneşli bölgeyi tercih eder. Aşırı kuru toprakla arası iyi değildir. -15 dereceye kadar dayanıklıdır. Doğal örneklerinin meyveleri sadece 5 cm uzunluğundadır. Kocaeli’nin Eşme semti ayvası ile meşhurdur.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak batı Asya’da yayılış gösterir ancak günümüzde mutfak değeri nedeniyle dünyanın büyük bölümünde yetiştirilmektedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Çalılık, bahçeler ve ormanlık alanlarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mayıs ve haziran ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde ayva adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca Kidonya anlamına gelir. Antik şehir devleti, Plinius’a göre bitkinin anavatanı burasıdır. Cydonia, Athena’nın lakaplarında da biridir. Cinsin Türkçe adı olan ayva Farsça kökenlidir. Tür adı Antik Yunanca dikdörtgensi anlamına gelir. Türün meyve yapısına işaret eder.

Tarihi

Plinius 15-10: Ayva, bizim cotonea ve Yunanların cydonia dediği meyvedir, ilk defa Girit adasından getirilmiştir. Ağaç Venüs’ün kutsal ağacıdır, chrysomelum olarak bilinir ve meyvesi aşkın sembolüdür. Meyveler ağırlıkları ile dalların bükülmesine neden olarak ağacın büyümesini engeller. Çok sayıda varyetesi vardır. Ayva devlet adamlarını ziyarete gelen kişilerin beklediği odalarda kapalı olarak tutulur, ayrıca yatak odalarındaki heykellere de asılır.

Dioscorides 1-45: Ayva yağı şöyle hazırlanır: 6 ölçek zeytinyağı, 10 ölçek su ile karıştırılır, ezilmiş hurma sıpatası ile izhir eklenir, bir gün bekletildikten sonra kaynatılır, sonra yağ süzülerek geniş ağızlı bir kavanoza konulur, üzerine kamış hasır serilir, tepesine ayvalar bırakılır ve üzeri bezle örtülür. Yağ, ayvaların yağını emene kadar birkaç gün böyle bekletilir. Büzücü ve serinleticidir. Uyuz, kepek, mayasıl, zona ve rahim ülseri vakalarında etkilidir. İdrar iltihaplarını ve terlemeyi kontrol altına alır. Çeşitli zehirli böceklerin ısırıklarından korunmak için içilir.

1-115: Ayva mideye iyi gelir, idrar söktürücüdür ve pişirilince daha lezzetlidir. Bağırsak rahatsızlıkları, dizanteri, kan kusma ve kolera hastaları için faydalıdır. Demlenerek ishal vakalarında kullanılır. Çiğ ayvanın suyu nefes darlığına iyi gelir, demlenirse anal ve rahim sarkmaları için losyon olarak kullanılır. Balda tutulan çiğ ayva idrar söktürücüdür. Balla pişirilen ayva lezzetlidir ve mideye de iyi gelir. Çiğ ayva, ishal, mide rahatsızlığı ve mide ekşimesi, iltihaplı göğüsler, sertleşmiş dalaklar ve nasırlı yumrular için lapalara eklenir.

Gıda

Meyvesi taze olarak tüketilir. Ayrıca meyve suyu, reçel ve marmelat yapımında kullanılır.

Tıp

Kalp, akciğer, boğaz, mide, böbrek, göz, bağırsak, ağız rahatsızlıkları, ishal ve adet kanamalarına karşı faydalıdır. Grip, öksürük, bronşit ve soğuk algınlığı vakalarında başvurulur. Yüksek tansiyonu düşürücü, safra düzenleyici, sindirim ve bağışıklık sistemi güçlendirici, kemik gelişimini destekleyicidir. Tohumları, çoğu Rosaceae türünde olduğu gibi hidrojen siyanür barındırır ve aşırı alınması zehirlenmelere ve ölüme neden olabilir. Bununla birlikte düşük dozda hidrojen siyanür solunum ve sindirim sitemi üzerinde faydalıdır. Kabuk büzücüdür ve ülser vakalarında kullanılır. Meyvesi gaz giderici, digestif, idrar söktürücü, yumuşatıcı, balgam söktürücü, peptik, restoratif, uyarıcı ve toniktir. Meyve suyu ağız ülseri ve boğaz ağrısı durumlarında etkilidir. Cydonia oblonga yaprakları ve Tilia tomentosa çiçek ve bırahteleri demlenerek içildiğinde soğuk algınlığı ve öksürük tedavisinde etkilidir. Plantago major yaprakları; Malus sylvestris meyveleri; Cydonia oblonga meyveleri ve Urtica dioica yaprakları demlendiğinde astım, bronşit ve öksürük tedavisinde etkilidir.