Özet
Cyclamen persicum (Alayaprak) iri yumrulu, kış aylarında çiçek açan ve mezarlara ya da bahçelere dikilen değerli bir süs bitkisidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Buhûr meryem (بخور مريم) bitkinin Arapçadaki adıdır. Görülebileceği üzere Cyclamen cinsine bağlı türler, koku, taç yaprakların dibindeki kalp benzeri yapı, taç yaprakların konumu gibi çok sayıda nedenle Îsâ’nın annesi Meryem ile ilişkilendirilmiştir. Ayrıca doğumla ilgili bazı sorunlarda kullanılması, çocuğunu tek başına doğurmak zorunda kalan Meryem ile özdeşleştirilmesini tetiklemiş olması muhtemeldir. Beri taraftan hem Ortaçağ’da hem de günümüzde Meryem’in adını taşıyan birçok bitkinin Hristiyanlıktan önce başka isimlerle anıldığını da biliyoruz.
Örneğin venüsün aynası olarak bilinen Legousia speculum-veneris, bakire minerva ile anılan Tanacetum parthenium, freyanın saçı olarak bilinen Polygala vulgaris gibi çok sayıda taksonun adındaki karakterler Meryem’e evrilmiştir. Buhûr meryem için de böyle bir evrilmenin söz konusu olması ihtimal dâhilindedir.
Bitki için metinlerimizde yer verilen diğer isimler donuz ağarşağı (دوکوز اغرشغی), deve tabânı (دوه طبانى)’dır. Ayrıca Latince aslı olan rapumdan çekilen şalgamek (شلغمك), donuz topalagı (دوکوز طوپاالقى) ve Latince aslı olan tuber terraeden çekilen yer somunu (ير صومونى) adları da kullanılmıştır. Donuz ağarşağı ya da topalağı, bitkinin yumrularının domuzlar tarafından sevilerek tüketilmesi ile ilgilidir. Şalgamek ve yer somunu bitkilerin yumrusunun biçimine, deve tabanı ise yaprak formuna işaret eder.
Dioscorides, sarılık, güneş yanığı, saçkıran, çıkık, gut ve zehirli canlı ısırması vakalarında kullanıldığını, balgam söktürücü, cilt temizleyici, yara iyileştirici, düşük yaptırıcı ve âdet söktürücü olarak yararlanıldığını, bitkinin üzerinden geçildiğinde doğumu hızlandıracağına inanıldığını aktarmıştır.
Bitki Anadolu’da, burun akıntısının tahliyesi için dövüldükten sonra koklanmıştır. Bununla birlikte felç, baş ağrısı, göz ağrısı, dalak hastalıkları, çıban, çocuklarda kabızlık, göz rahatsızlıkları, saçkıran, gut, sarılık ve hemoroid tedavisinde kullanılmıştır. Ayrıca düşük yaptırıcı, panzehir ve hafıza güçlendirici olarak yararlanılmış, kadınların cinsel ilişki sırasında boyunlarına asmaları halinde hamile kalmayacaklarına inanılmış, atlarda öksürük giderici olarak başvurulmuştur.
Bu maddeye Cyclamen graecum taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.240-241.
Tanımı
Cyclamen persicum (Alayaprak) 30 cm büyür ve yumrusu hayli iri olup 15 cm çapa ulaşır. Yumru küresel ya da çökük küresel, mantarımsı ve tabandan köklenicidir. Yapraklar çiçek zamanı tamamen gelişmiş olup genişçe yüreksidir. Bunlar 15 cm genişliğinde, ucu sivri ya da küt, kenarları hafifçe kalın, yakınca ve kütçe minik dişlidir. Yaprakların üst yüzeyinde açık renkli lekeler olur, alt yüzeyi ise soluk yeşil ya da kırmızımsıdır. Taç iri, beyaz ya da açık ila koyu pembe ve tabanda koyu mor bölgelidir. Meyve zamanı saplar kemerlidir ancak kıvrılmaz. Meyve kapsül formunda olup 5 ila 40 arası tohum barındırır.
Gözlem bilgileri
Cyclamen persicum (Alayaprak) doğal olarak Kuzey Afrika ve Doğu Akdeniz havzasında yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Çam ve meşe ormanlarında görülmekle birlikte Kocaeli’de çoğunlukla bahçe ve mezarlıklara dikilir, genellikle aralık ve mart ayları arasında çiçek açar ve deniz seviyesinden 1200 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir. İzmit ilçesinde gözlemlenmiştir. Genellikle güneşli bölgeleri, geçirgen ve zengin toprağı tercih eder. Aşırı sulama ve uzun süreli donlara karşı hassastır.
Türkçe adı
Dilimizde alayaprak, sıklamen ve acem siklameni adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca daire anlamına gelir. Kökün yumru biçimli şekline atıftır. Tür adı Latince İran anlamına gelir ancak işin doğrusu tür İran’da doğal olarak yayılış göstermemektedir.
Dikkat
Yumrusu hafifçe zehirlidir. Yumrunun yutulmasının evcil hayvanlarda kusma ve ishal gibi sonuçlar doğurabileceği rapor edilmiştir.
Bilgi
Bitkinin yumrusuna sabun yapımında başvurulmuştur. Ayrıca yumrusunun balıkları sersemletme özelliği bulunması nedeniyle balık avlamak için de kullanıldığı bilinmektedir.
Fotoğrafları
Görüşünüzü Yazın