Centaurea cyanus (Gelintacı)

Özet

Centaurea cyanus (Gelintacı) Antikçağdan beridir tıbbi amaçlarla kullanılan, ayrıca günümüzde süs bitkisi değeri olan bir bitkidir.

Hiyerarşi

Türk Uygarlığındaki yeri

Türkçe metinlerde kantariyûn kullanımlarında büyük ve küçük ayrımı nadiren görülür. Felç, nefes darlığı, öksürük, kan tükürme, rahim ağrısı ve yılancık vakalarında kullanılmıştır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.438.

Tarihi

Yaprakları ceviz yapraklarına benzer, dikdörtgensidir ve lahana yaprakları gibi soluk renklidir. Yaprak kenarları testere dişlidir, gövdesi ışgını andırır, bir ila bir buçuk metre boylanabilir, kökten çok sayıda sürgün çıkar, gövdenin tepesinde gelinciği andıran çiçek başları bulunur. Çiçek koyu mavi renklidir, tohumları aspir tohumuna benzer ve sorguçludur (pappus). Kökü kalın, sağlam ve bir metre uzunluğundadır. Kök suyu büzücü ve tatlı olup, kırmızımsıdır. Güneşli alanlarda, çalılık ve tepelerde yetişir ve tınlı toprağı tercih eder. Likya ve Peloponez’de yaygındır. Kökü şarapla alınırsa fıtık, spazm, zatülcenp, nefes darlığı, kronik öksürük ve kan tükürme vakalarında faydalıdır. Kolik ve rahim ağrısında başvurulur. Ayrıca yoğrularak rahim ağzına yerleştirilirse âdet söktürücüdür ve fetüsü çeker. Nemli iken doğranarak yaralara uygulanır. Likya’da cehri yerine bu bitkinin ekstraktını kullanır. DI 3-6.

Cyanus adını çiçeklerinin gök mavisi renginden alır. Holochrysos da adının çiçeğinin renginden alır. Büyük İskender zamanına kadar çelenk olarak kullanılmamıştı ancak sonra moda olmuştur. PL 21-24.

Tanımı

Centaurea cyanus (Gelintacı) halihazırda bazı kaynaklarda Cyanus segetum adı ile geçmektedir. Genellikle 15 ila 60 cm büyüyebilen bir bitkidir. Seyrek ya da yoğun biçimde, zaman zaman tabandan olmak üzere dallıdır. Yapraklar seyrek tüylü, alt bölümde tüysüzcedir. Alt yapraklar lirimsi ya da mızraksıdır. Bunlar çiçeklenme zamanı genellikle solmuş olur. Orta ve üst yapraklar şeritsi mızraksı ya da şeritsi ipliksi, orta yaprakların iki tarafı genellikle 1 ila 2 arası uzun bizsi dişlidir. Üsttekilerin kenarı düzdür. İnvolukrum 10 ila 16 mm uzunluğunda ve 5 ila 10 mm genişliğinde, dikdörtgensi, zamanla huni biçimlidir. Filari uzantıları dar kahverengi ya da siyahımsı kenarlıdır. Çiçekler mavi renklidir. Kapçık 3 ila 4 mm uzunluğundadır. Sorguç 2 ila 3 mm uzunluğundadır. Popüler bir süs bitkisidir ve çok sayıda kültivarı mevcuttur. Güneşli bölgeleri ve nemli ya da kuru toprakları tercih eder. Kuraklığa dayanıklıdır.

Gözlem bilgileri

Centaurea cyanus doğal olarak Doğu Akdeniz havzasında yayılış gösterir ancak süs bitkisi olarak dünyanın tamamına yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Yol kenarı, kayalık yamaçlar ve tarlalarda görülen bitki umumiyetle nisan ve haziran ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan rakımlarda Gebze ve İzmit ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Centaurea cyanus dilimizde gelin tacı ve mavi kantaron adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Yunanca sentor (κένταυρος) kelimesinden gelmektedir ve adını Sentor Chiron’dan (Χείρων) almıştır. Antik çağ kaynaklarında üst tarafı insan alt tarafı at olan yaratıklara çok sayıda atıf vardır ve bunların en meşhuru Chiron’dur. Chiron, insanoğluna tıp tanrısı Aesculapius üzerinden şifalı bitkileri öğretmiş ayrıca Hercules’in zehirli oku ile alınan bir yarayı da peygamber çiçeği ile tadavi etmiştir. Homeros, ünlü Akalı savaşçı Akhilleus’un de hocası olan Chiron’u eczacılığın babası olarak niteler ve onun şifalı bitkileri kullandığını kaydeder. Plinius ise eczacılık ve botanik bilimlerinin Chiron’a atfedildiğini yazmaktadır. Ayrıca Plutarkhos, Hellas’ın Magnezya şehrinde yaşayanların eczacılık konusunda hünerli olmalarını, onların Chiron’un soyundan gelmeleri ile açıklar. Cinsin Türkçe adı olan peygamber çiçeği de olasılıkla Antik Yunanda bir peygamber seviyesinde olan Chiron ile ilgilidir.

Tür adını Cyane’den (Κυάνη) almaktadır. Çiçeklere çok meraklı olan, vaktinin büyük bir bölümünü çiçeklerden taç yapmakla geçiren ve sürekli gökbaş mavisi (cyanus Yunanca gök mavisi demektir) renginde elbiseler giyen Cyane, gökbaşlarla örtülü bir arazide ölünce, tanrıça Flora çiçeklere olan saygısına hürmeten onu bir gökbaş çiçeğine dönüştürmüştür. Benzer bir hikaye Rus mitolojisinde de yer bulur. Vasilek adında bir genç, Russalka adında bir peri tarafından baştan çıkarılarak tarlaya götürülür ve burada gökbaş çiçeğine dönüşür.

Gıda

Çiçekleri çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Çiçekler kurutularak çay yapılmış, gıda tatlandırıcı ya da baharat olarak kullanılmıştır. Bunun yanında taç yapraklar salatalara eklenmiştir.

Tıp

Çiçek başları iltihap gidericidir. Mide koruyucu ve antioksidandır. Ortaçağda göz sorunları için taç yapraklarının suyu kullanılırdı ve çiçek rengi nedeniyle özellikle mavi gözlerde etkili olduğuna inanılırdı. Çiçekler kurutularak kaşıntı giderici, öksürük giderici, büzücü, idrar söktürücü, adet akışı teşvik edici, müshil ve tonik olarak kullanılmıştır. Ayrıca demlenerek ödem ya da gargara yapılarak diş eti tedavisinde başvurulmuştur. Tohumlar çocuklarda müshil etkilidir.

Bilgi

Taç yapraklarından mavi boya elde edilir. Bitkinin usaresinden şampuan yapılır. Hububat tarlalarında ekilmesinin verimi arttıracağına inanılırdı. Katolik yortusunda toplanan çiçekleri elde tutularsa burun kanamasını durduracağına inanılırdı.

Fotoğrafları