Cucumis sativus (Hıyar)
Tanımı
Cucumis sativus (Hıyar), Kabakgiller (Cucurbitaceae) ailesine bağlı Hıyar (Cucumis) cinsinden sürünücü ya da sarılıcı tek yıllık bir bitkidir. Gövde ve dallar köşeli ve beyaz kıllıdır. Sülük ince ve basittir. Yaprak sapı 10 ila 16 cm uzunluğundadır. Yaprak ayası genişçe yumurtamsı yüreksi, 7 ila 20 cm uzunluğunda, 7 ila 20 cm genişliğinde, zarsı ve kenarları 3 ila 5 adet köşeli ya da lobludur. Loblar üçgensi, dişli kenarlı ve sivri ya da sipsivri uçludur. Erkek çiçekler demet halindedir. Çanak tüpü darca çansı ve yoğun biçimde beyaz havlıdır. Taç sarı beyaz renkli ve 2 cm uzunluğundadır. Dişi çiçekler tek ya da demet halinde ve sapları havlıdır. Yumurtalık mekiksidir. Meyve sarı yeşil renkli, dikdörtgensi ya da silindirik ve 10 ila 30 cm uzunluğundadır. Tohum beyaz renkli, küçük, darca yumurtamsı, 5 ila 10 mm uzunluğunda, derin girintili ve her iki ucu da sivridir. Bitkinin neredeyse tamamına yakını sudan oluşmaktadır.
Gözlem bilgileri
Cucumis sativus (Hıyar) doğal olarak Güney Asya’da yayılış gösterir. Ancak mutfak değeri nedeniyle erken dönemde eski dünyanın büyük bölümüne yayılmıştır. Bahçe, tarla ve sulak alanların civarında kaçak olarak görülmektedir. Umumiyetle haziran ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Etimoloji
Cins adı Sümerce hıyar anlamına gelir. Kelime hıyarı tanımlamak için klasik antikite metinlerinde kullanılmıştır. Epitet Latince ekilen anlamına gelir. Epitet kadim çağlardan beri insan eliyle yetiştirilen bitkileri belirtmek için kullanılmaktadır. İkili adlandırma öncesi adı “Cucumis sativus vulgaris”tir.
Gıda
Meyvesi çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Türkiye’de yaygın olarak salatalara eklenmekte ve cacık yapımında kullanılmaktadır.
Meyvesinin kabuğu hamamböceklerini uzaklaştırmak için kullanılmıştır.
Tıp
Yapraklarının suyu kusturucudur ve çocuklarda dispepsi tedavisinde kullanılmıştır. Meyve arındırıcı, idrar söktürücü, yumuşatıcı, müshil etkili ve çözücüdür. Meyvesine çeşitli cilt sorunlarında harici olarak başvurulmuştur. Bunun yanında tohumları serinletici, idrar söktürücü, tonik ve parazit düşürücüdür. Kök kaynatılarak idrar söktürücü olarak kullanılmıştır.
Hıyar…
Cucumis sativus, ekonomik değerinin yüksek olması nedeniyle günümüzde dünyanın neredeyse tamamında yetiştirilen bir bitkidir.
Dilimizde hıyar ve salatalık adları ile bilinmektedir.
Tarihi
Türk Uygarlığındaki yeri
Hıyâr (خيار), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. Metinlerimizde Arapçadaki karşılığı olan kıssâ (قثا) kelimesi de kullanılmıştır. Çulluk Kapan Lügati’nde kıssâ ile hıyârın aynı bitki olduğu ifade edilmiştir.
Dioscorides, bağırsak, mide ve mesane için faydalı olduğunu, köpek ısırması vakalarında kullanıldığını, idrar söktürücü ve serinletici olarak faydalanıldığını yazmıştır. Bayılanları, ayıltmak için koklatılmıştır. Plinius, öksürük, böbrek hastalıkları ve dizanteri vakalarında kullanıldığını, balgam söktürücü ve idrar söktürücü olarak yararlanıldığını yazmıştır.
İbn Varrâk, ateşe iyi geldiğini; İbnü’l-Cezzâr, eşek arısı sokması vakalarında kullanıldığını; el-İsrâ’îlî, hıyârın, kıssâdan daha nemli olduğunu, bu nedenle parazit düşürücü ve serinletici özelliğinin daha güçlü olduğunu; Gâfikî, karaciğer ve mide iltihabı vakalarında kullanıldığını ve nefesi temizlediğini; Hubeyş bin el-Hasan, yüksek ateş hastalarına verildiğini; Râzî, idrar söktürücü olduğunu, turşusunun ise parazit düşürücü etkisinin bulunduğunu belirtmiştir.
Hıyâr Anadolu’da, menenjit, kulunç, ödem, böbrek hastalıkları, idrar yolu rahatsızlıkları, mide hastalıkları, baş ağrısı, nezle, dil rahatsızlıkları, kalp rahatsızlıkları, sıtma, melankoli ve akciğer rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılmış, susuzluk giderici, uyku getirici, ateş düşürücü, idrar söktürücü, müshil, ferahlatıcı ve cinsel haz arttırıcı olarak faydalanılmış, kadınlar tarafından yüz güzelleştirici olarak kullanılmıştır. Ağır ve tuzlu yemeklerin ardından tüketilmesi önerilen bitki, turşu yapımında da kullanılmıştır.
İslam tıbbı
Âdem’in cennetten çıkarken Allah’ın yanına verdiği bitkilerden biri olduğuna inanılmış, rüyada hıyâr görmek iyi haber olarak yorumlanmıştır. Hıyâr ile ilgili metinlerimizde deneysel bilgilere de rastlıyoruz. Buna göre, önüne bir kap içinde su konulan hıyâr suya doğru büyüme eğilimi göstermektedir. Hıyâr’ın da dâhil olduğu tırmanıcı-sarılıcı bitkilerde, sülük (cirrhus) adı verilen yapılar bulunur ve bu yapılar tutunacak bir nesne bulduklarında sarmal biçimde dönerek bitkinin ana gövdesine destek oluştururlar. Bitki ile ilgili aktarılan akıl dışı bir bilgide ise, hıyâr ya da kavun tohumunun 40 gün insan kanı içinde bekletildikten sonra gölgede kurutulup toprağa ekilmesi halinde hemen çimlendiği ve sihirbazların bu hileyi kullandıkları aktarılmıştır. Hıyâr şiirimizde, tıpkı badincânda olduğu gibi, buruna benzetilmiştir.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.390-392.
Antikçağ
Salatalık bağırsakları rahatlatır ve sağlıklıdır. Mesane için uygundur. Bayılanlara koklatılmıştır. Tohumları idrar söktürücüdür. Süt ya da üzüm pekmezi ile alındığında mesane ülserine iyi gelir. Yaprakları şarapla birlikte köpek ısırığına uygulanır. DI 2-135.
Hıyar kökü hidromelle içilirse kusturucudur. DI 4-151.
Hıyar yerin üzerinde büyür. İmparator Tiberius’un favori sebzesidir. Hıyarın süt ve balda birkaç gün bekletilen tohumdan çoğaltılması halinde daha tatlı olacağı söylenmiştir. Hıyar büyürken istenilen şekli alması için yönlendirilebilir, İtalya’daki hıyarlar yeşil ve çok küçükken, bazı illerde yetiştirilenler çok büyük ve koyu yeşil renklidir. Hıyar fazla büyüdüğünde bizde pepo adıyla bilinir. Hiyar yenildikten sonra bir gün süre ile midede kalır ve sindirimi zordur, yine de sağlıksız bir sebze sayılmaz. Hıyar zeytinyağını sevmez. Ancak suya makul bir mesafede ise suya doğru sürünürler. Eğer bir hıyar geceden su dolu bir kaba dört parmak mesafede bırakılırsa, sabaha suya inmiş olduğu görülür, ancak aynısı zeytinyağı ile denenirse sabaha kıvrık ve kanca şeklini almış olacaktır. Çiçek açarken bir tüpe asılırsa hıyar şaşırtıcı bir uzunluğa erişir.
Campania’da yakın zamanda ayva şekline sahip bir hıyar üretilmiştir. Bu çeşide melopepo (Cucumis melo) adı verilmiştir. Bu çeşit sarılarak büyümez ve yerde yattıkça yuvarlak şeklini alır. Columella bize yıl boyunca hıyar yememizi sağlayacak bir yöntem önerir: İri bir böğürtlen çalısı güneşli bir yere nakledilir, ardından yerden birkaç parmak yakınında ilkbahar ekinoksu zamanı kesilir ve buraya hıyar tohumu konulur, kökler soğuğa dayanması için ince toprak ve gübre ile kaplanır. PL 19-23.
Bir tutam çekirdeği kimyon ile dövülerek şarapla içilirse öksürüğe son derece faydalıdır, frenit için kadın sütü ile alınır ve ayrıca dizanteri hastalarına da verilir. Kimyon ile alınırsa balgam söktürücüdür. Karaciğer hastalarına hidromelle önerilmiştir. Tatlı şarapla içilirse idrar söktürücüdür. Böbrek hastalarına lavman yapılmıştır. PL 20-5.
