Cornus mas (Kızılcık)
Tanımı
Cornus mas (Kızılcık), Kızılcıkgiller (Cornaceae) ailesine bağlı Kızılcık (Cornus) cinsinden 5 ila 8 metre büyüyebilen bir bitkidir. Gövde tek ve dallıdır. Dallar kestane rengi, kahverengi veya kırmızı lekelidir. Dalcıklar yeşil renkli ve yoğun biçimde yaslanıcı tüylüdür. Yapraklar 0,5 ila 1 cm uzunluğunda saplı ve karşılıklı dizilişlidir. Yaprak ayası eliptik ya da yumurtamsı, koyu yeşil, 4 ila 9 cm uzunluğunda, 2 ila 4 cm genişliğinde, her iki yüzü tüylü, tabanı kamamsı, ucu sivri ila sipsivri, damarlar paralel, damarlar boyunca tüylüdür. Çiçek durumu 10 ila 15 adet çiçeklidir. Çiçekler dört sarı taç yapraklıdır ve yapraklardan daha önce belirirler. Meyveler kırmızı, tek tohumlu ve eliptiktir. Oldukça erken çiçek açtığı için arılar için hayli değerli bir besin kaynağıdır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrupa ve Batı Asya’da yayılış gösterir ancak günümüzde Amerika kıtasına da yayılmıştır. Ormanlık alanlar ve çalılıklarda görülen bitki umumiyetle mart ve mayıs ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1400 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunaca boynuz anlamına gelir. Cinsin sert ahşap yapısına işaret eder. Epitet Latince erkek anlamına gelir. Theophrastus türden “erkek kızılcık” olarak bahseder ve bu bilgi tür literatüre alınırken korunmuştur. İkili adlandırma öncesi adı “Cornus sylvestris mas”tır.
Gıda
Reçel, şerbet ve marmelat yapımında kullanılmıştır. Çiğ, kurutulmuş ya da konserve halinde tüketilmektedir. Sulu ve hoş bir asit tadı vardır. Olgunlaşmış meyvelerde hafif erik benzeri tat alınır. Pektini oldukça düşük olduğundan reçel yapılırken diğer meyvelerle birlikte kullanılmalıdır. Vaktiyle tuzlu suda tutularak zeytin gibi kullanılmıştır. Tohumları kavrularak toz haline getirildikten sonra kahve yerine kullanılmaktadır.
Tıp
Olgunlaşmamış meyveler büzücüdür. Yüksek oranda C vitamini içerir ve soğuk algınlığı ile gribe karşı etkilidir. Bunlar ateş düşürücü, ve besleyicidir.
Kabuğundan boya, yapraklarından tanen elde edilmiştir. Ahşap alanında kullanımı yaygın bir bitkidir. Cehennem tanrılarının kutsal ağacı olarak kabul edilmekte ve bu nedenle kötü talih olarak değerlendirilmekteydi.
Kızılcık…
Cornus mas, binlerce yıldır hem tıbbi hem de gıda amaçlı yetiştirilen, ayrıca kültürel değeri de yüksek olan bir bitkidir.
Dilimizde kızılcık, erkek kızılcık, ergen, eğren, kiren ve kiran adları ile bilinmektedir.
Tarihi
Türk Uygarlığındaki yeri
Kızılcık (قزلجق), bitkinin Türkçedeki adıdır ve meyvelerinin rengine işaret eder. Bitki için metinlerimizde egren (اكرن), küjen (کوژن) ve Antik Yunancadaki karşılığı olan krania (κρανία)’dan muharref karâniyâ (قرانيا) adı da kullanılmıştır. Egren ve küjen isimleri sadece İshâk bin Murâd tarafından kullanılmıştır ve bu iki ismi ayrı başlıklar altında vermiştir. Bu durumda, bu isimlerden en az biri, başka bir bitkiye işaret ediyor olmalıdır. Ya da biri ağaca, diğeri de meyveye işaret ediyor olabilir. Halîmî’ye göre, surhek, gejen, kızılcuk ve zûkâl aynı bitkidir.
Mahmud, Karluk Türkmenleri tarafından tüketilen egürgen adlı bir bitkiden bahsetmiştir. Dioscorides, bağırsaklara faydalı olduğunu ve dizateri vakalarında kullanıldığını kaydetmiştir. Kızılcık, kadın hastalıkları, mide hastalıkları, göz hastalıkları, akciğer hastalıkları, cilt sorunları, bağırsak yarası ve cilt hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, müshil olarak faydalanılmış, kökünün suyu yaz günü soğuk, kış günü ise sıcak olarak içildiğinde öksürük giderici olduğu ifade edilmiştir.
Kızılcık sopasını te’dib amaçlı kullanılması, Dede Korkut Kitabı’nda, Karacık Çoban’ın “Altmış tutam mızrağını ne översin murdar kâfir / Kızılcık değeneğim kadar gelmez bana” dizeleri ile geçmektedir.
Antikçağ
Kızılcık meyvesi zeytin gibi uzun olur. Hamken soluk yeşil renkli olup zamanla sarıya döner. Meyve yenilir ve büzücü etkilidir. Şıra ve gıdaya eklenirse bağırsak akıntısı ve dizanteri için uygundur. Ayrıca zeytin gibi salamura da yapılır. Yeşil odunu yakılırken sızan sıvı alınıp sürüldüğünde cilt döküntülerinde etkilidir. DI 1-119.
Bazı ağaçlarda meyve, çiçeğin düşmesinden hemen sonra belirmez. Kızılcık ilk başta beyaz renkli bir meyve verir ve ondan sonra da kan rengi. Bu ağacın dişisi sonbaharda, hiçbir hayvanın dokunmadığı ekşi bir meyve üretir. Ahşabı da süngerimsidir ve işe yaramaz. Öte yandan erkeğin ahşabı bilinen en dayanıklı ahşaplar arasındadır. Aynı cinse ait ağaçlarda böyle büyük farklar bulunur. PL 16-43.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.491-492.
