Cornus mas (Kızılcık)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Kızılcık (قزلجق), bitkinin Türkçedeki adıdır ve meyvelerinin rengine işaret eder. Bitki için metinlerimizde egren (اكرن), küjen (کوژن) ve Antik Yunancadaki karşılığı olan krania (κρανία)’dan muharref karâniyâ (قرانيا) adı da kullanılmıştır. Egren ve küjen isimleri sadece İshâk bin Murâd tarafından kullanılmıştır ve bu iki ismi ayrı başlıklar altında vermiştir. Bu durumda, bu isimlerden en az biri, başka bir bitkiye işaret ediyor olmalıdır. Ya da biri ağaca, diğeri de meyveye işaret ediyor olabilir. Halîmî’ye göre, surhek, gejen, kızılcuk ve zûkâl aynı bitkidir.

Mahmud, Karluk Türkmenleri tarafından tüketilen egürgen adlı bir bitkiden bahsetmiştir. Dioscorides, bağırsaklara faydalı olduğunu ve dizateri vakalarında kullanıldığını kaydetmiştir. Kızılcık, kadın hastalıkları, mide hastalıkları, göz hastalıkları, akciğer hastalıkları, cilt sorunları, bağırsak yarası ve cilt hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, müshil olarak faydalanılmış, kökünün suyu yaz günü soğuk, kış günü ise sıcak olarak içildiğinde öksürük giderici olduğu ifade edilmiştir.

Kızılcık sopasını te’dib amaçlı kullanılması, Dede Korkut Kitabı’nda, Karacık Çoban’ın “Altmış tutam mızrağını ne översin murdar kâfir / Kızılcık değeneğim kadar gelmez bana” dizeleri ile geçmektedir.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.491-492.

Tarihi

Kızılcık meyvesi zeytin gibi uzun olur. Hamken soluk yeşil renkli olup zamanla sarıya döner. Meyve yenilir ve büzücü etkilidir. Şıra ve gıdaya eklenirse bağırsak akıntısı ve dizanteri için uygundur. Ayrıca zeytin gibi salamura da yapılır. Yeşil odunu yakılırken sızan sıvı alınıp sürüldüğünde cilt döküntülerinde etkilidir. DI 1-119.

Bazı ağaçlarda meyve, çiçeğin düşmesinden hemen sonra belirmez. Kızılcık ilk başta beyaz renkli bir meyve verir ve ondan sonra da kan rengi. Bu ağacın dişisi sonbaharda, hiçbir hayvanın dokunmadığı ekşi bir meyve üretir. Ahşabı da süngerimsidir ve işe yaramaz. Öte yandan erkeğin ahşabı bilinen en dayanıklı ahşaplar arasındadır. Aynı cinse ait ağaçlarda böyle büyük farklar bulunur. PL 16-43.

Tanımı

8 metre kadar büyüyebilir. Yapraklar; karşılıklı dizilişli, yumurtamsı, koyu yeşil, her iki yüzü tüylü, damarlar paralel, damarlar boyunca tüylüdür. Çiçekler dört sarı taç yapraklıdır ve yapraklardan daha önce belirirler; meyveler kırmızı, tek tohumlu ve eliptiktir. Dallar koyu kahverengi, dalcıklar yeşilimsidir. Tohumlar eylül ayında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. Meyvede tek bir büyük tohum vardır. -25 dereceye kadar tolere edebilir. Oldukça erken çiçek açtığı için arılar için hayli değerli bir besin kaynağıdır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Avrupa ve batı Asya’da yayılış gösterir. [HaritaSinonimlerHerbaryum] Ormanlık alanlar ve çalılıklarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mart ve mayıs ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1400 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adı

Dilimizde kızılcık, erkek kızılcık, ergen, eğren, kiren ve kiran adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunaca boynuz anlamına gelir. Cinsin sert ahşap yapısına işaret eder. Tür adı Latince erkek anlamına gelir. Theophrastus türden “erkek kızılcık” olarak bahseder ve bu bilgi tür literatüre alınırken korunmuştur. İkili adlandırma öncesi adı “Cornus sylvestris mas”tır.

Gıda

Reçel, şerbet ve marmelat yapımında kullanılır. Çiğ, kurutulmuş ya da konserve halinde tüketilebilir. Sulu ve hoş bir asit tadı vardır. Olgunlaşmış meyvelerde hafif erik benzeri tat alınır. Pektini oldukça düşük olduğundan reçel yapılırken diğer meyvelerle birlikte kullanılmalıdır. Vaktiyle tuzlu suda tutularak zeytin gibi kullanılmıştır. Tohumları kavrularak toz haline getirildikten sonra kahve yerine kullanılabilir.

Tıp

Olgunlaşmamış meyveler büzücüdür. Yüksek oranda C vitamini içerir ve soğuk algınlığı ile gribe karşı etkilidir. Bunlar ateş düşürücü, ve besleyicidir.

Bilgi

Kabuğundan boya, yapraklarından tanen elde edilir. Ahşap alanında kullanımı yaygın bir bitkidir. Cehennem tanrılarının kutsal ağacı olarak kabul edilir ve bu nedenle kötü talih olarak değerlendirilirdi.

Fotoğrafları