Özet
Coriandrum sativum (Kişniş) yaprakları ve tohumları çeşitli yemeklerde çeşni olarak kullanılan popüler bir mutfak bitkisidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Kişnic (كشنچ), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. Bitki için kullanılan diğer isim küzbere (كزبرة), bitkinin Aramice karşılığı olan kusbara (כסברה)’dan muharreftir. Çulluk Kapan Lügati’nde yaş kişnice küzbere denildiği belirtilmiştir. Dioscorides, cilt hastalıkları ve idrar yolu iltihabı vakalarında kullanıldığını, parazit düşürücü ve sperm arttırıcı olarak yararlanıldığını; Plinius, tohumundan bir tane içen kadınların âdetinin bir gün, iki tane içenin iki gün gecikeceğine inanıldığını kaydetmiştir.
Hûzâye, ses kısıklığını giderdiğini, şekerli su ile alındığında cinsel isteği baskıladığını; İbn Varrâk, aşırı tüketiminin ölümcül olduğunu; İshak bin Mâsah, çiğnendiğinde ağız yaralarını giderdiğini ve kanama durdurucu olduğunu; Râzî, baş ağrısını geçirip sarhoşluğu giderdiğini; İbnü’l-Baytâr, doğum esnasında uyluğa bağlanıldığında doğumun kolay geçtiğini aktarmıştır.
Kişnic Anadolu’da, menenjit, ağız rahatsızlıkları, bademcik iltihabı, kan işeme, penisin şişmesi, melankoli, göz ağrısı, kalp rahatsızlıkları, baş ağrısı, burun kanaması, mide hastalıkları, sarılık, eklem ağrıları, işitme sorunları, cilt sorunları, verem, ödem, çocuklarda pamukçuk, sıraca, baş dönmesi ve hafakan vakalarında kullanılmış, uyku getirici, ağız kokusu giderici, yanık giderici ve kalbi güçlendirici olarak faydalanılmış, atın dilinin şişmesi durumunda başvurulmuştur.
Cinsel ilişki esnasında kadın uyluğuna kişnic bağlarsa hamile kalınmayacağı, hayy el-‘âlem, ak zanbak ve küzbere merhem halinde vücuda sürülürse ateşin yakmayacağı belirtilmiştir. Kadınlar tarafından yüz güzelleştirici olarak kullanılmış, karabasan görenlerin tüketmesi tavsiye edilmiş, rüyada kişnic görmek menfaat olarak yorumlanmıştır. Şerbet yapımında kullanılan bitki, sekbac, ibrahimiyye, cercaniyye, hummaziyye, digriyge, zirbac, nirbac gibi çok sayıda yemeğin tarifine girmiştir. Bitkimiz ile ilgili aktarılan özgün bir gözlemde ise kişnic’in tohumunun ikiye bölünse bile çimlenme yeteneğini korduğu, bu nedenle karıncaların yuvalarına taşıdıkları tohumları dörde böldükleri bilgisi aktarılmıştır.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.493-494.
Tarihi
Kişniş soğutucudur, ekmek ya da polenta ile uygulandığında yılancık ve zonayı iyileştirir. Bal ve kuru üzümle birlikte püstüller, testis iltihabı ve kan çıbanını tedavi eder. Ezilmiş tahılla şişliklere uygulanır. Tohumu üzüm pekmezi ile içildiğinde bağırsak kurtlarını atar ve sperm üretimini arttırır. Ancak doz aşımı akıl sağlığına zarar verir. Sirke, ak kurşun ve gül merhemi ile sürülürse iltihaplı tümörlere iyi gelir. DI 3-63.
Kişniş yabani olarak bulunmaz. En iyisinin Mısır’da yetişen olduğu kabul edilir. İçildiğinde ve yaraya uygulandığında yılan zehri için çaredir. Dövülerek yaralara sarılır. Bal ya da kuru üzüm ile uygulanırsa tüm tümörleri ve toplanmaları dağıtır. Sirkede dövülürse iltihaplı apseleri giderir. Gün doğumundan önce yastığın altına kişniş konulmasının ateşe karşı mükemmel sonuçlar verdiğini düşünenler var. Tazeyken serinletici ve canlandırıcıdır. Bal ya da kuru üzümle birleştiğinde yayılıcı ülserler, testis hastalıkları, yanıklar, kançıbanı ve kulak hastalıkları için şifadır. Kadın sütü ile uygulandığında göz akıntılarına iyi gelir. Karın ve bağırsak akıntılarında tohumu su ile içilir. Kolera vakalarında sedefotu ile kullanılmıştır. Kişniş tohumu, nar suyu ve zeytinyağı bağırsak kurtlarını atar. Eğer doğruysa Xenocrates, tohumundan bir tane yiyen kadının âdetinin bir gün, iki tane yiyenin iki gün gecikeceğini iddia eder. Marcus Varro, hafifçe dövülen kişniş, kimyon ve sirke serpilirse etin yazın bozulmadan saklanabileceğini söyler. PL 20-82.
Tanımı
Coriandrum sativum (Kişniş) 20 ila 80 cm büyüyebilen bir bitkidir. Gövde katı ve silindiriktir. Taban yaprakları tek teleksi, bölümleri yumurtamsı, dişli ya da derince dilimli, 10 ila 20 cm uzunluğunda ve 3 ila 5 cm genişliğindedir. Üst yapraklar 2 ila 3 teleksi ya da derin teleksi, bölümleri şeritsi, kısaca saplı ya da neredeyse sapsızdır. Kollar 2 ila 6 adet, uzunlukları eşit değil ve 0,5 ila 2,5 cm uzunluğundadır. Brahte yok ya da tek adet, şeritsi ve en çok 5 mm uzunluğundadır. İkincil bırahte üç adet, şeritsi mızraksı ve 3 mm uzunluğundadır. Çiçek saplarının uzunluğu eşit değildir. Meyve 3 ila 4 mm uzunluğunda, olgunlaştığında soluk altın renklidir.
Gözlem bilgileri
Bitkinin doğal yayılış alanı kesin değildir ancak anavatanın Akdeniz havzası olduğu tahmin edilmektedir. Antikçağdan itibaren yenidünyanın büyük bölümünde dikimi yapılmaktadır. Mutfak değeri nedeniyle yenidünya da da ekilip tüketilmektedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Çalılık, tarla, bahçe ve tahrip edilmiş arazilerde görülen bitki umumiyetle mayıs ve haziran ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda Derince ilçesinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Coriandrum sativum dilimizde kişniş, aşotu ve kinzi adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca koris böceği anlamına gelir ve bu bağlamda savunma amaçlı kullandıkları kötü kokuları ile meşhur Pentatomidae ailesinin üyeleri ile bitkinin kokusu arasında bağıntı kurulmuştur. Örneğin bu aileye bağlı Halyomorpha halys, dilimizde kokarca böceği adıyla bilinmektedir. Bazı kaynaklarda ise bitkinin kokusunun Cimex lectularius (tahtakurusu) kokusunu andırdığı kaydedilmiştir. Tür adı Latince ekilen anlamına gelir. Epitet antikçağdan beridir insan eliyle ekimi yapılan bitkiler için kullanılmaktadır.
Gıda
Bitkinin tüm parçaları tüketilmektedir. Yaprakları taze iken ve tohumları da kurutularak salata ve çeşitli yemeklerde çeşni olarak kullanılmaktadır. Tohumlar başlangıçta kökü kokuludur ancak zamanla hoş kokulu hale gelirler. Tohumlar pişirilerek çeşitli hamur işlerine tatlandırıcı olarak eklenmiştir. Tohumlarından elde edilen yağ gıda tatlandırıcısı olarak kullanılmıştır.
Tıp
Coriandrum sativum sindirim sistemi rahatsızlıkları, ishal ve kolik tedavisinde kullanılmıştır. Tohumları aromatik, gaz giderici, balgam söktürücü, uyuşturucu, uyarıcı ve mide güçlendiricidir. Tohumları kötü ağız kokusunu gidermek için çiğnenmiştir.
Dikkat
Aşırı tüketiminin uyuşturucu etkiye neden olabileceği rapor edilmiştir. Ayrıca astım ve bronşit hastalarının fazla tüketmemeleri önerilmiştir.
Bilgi
Tohumlarından elde edilen yağ parfüm ve sabun yapımında kullanılmıştır. Bu ayrıca mantar ve bakteri öldürücüdür. Yağ, meyvenin yaklaşık 14 saat suda bekletilip ardından damıtılması ile elde edilmektedir. Gelişmiş bitki yaprak bitlerini uzaklaştırır.
Fotoğrafları
Görüşünüzü Yazın