Thymus vulgaris (Bahçe kekiği)

Thymus vulgaris (Bahçe kekiği), Ballıbabagiller ailesine bağlı Kekik cinsinden genellikle 15 ila 30 cm büyüyebilen her dem yeşil bir çalımsıdır.

Tanımı#

Gövdenin tamamı havlıdır. Yapraklar oldukça aromatik, gri yeşil renkli, sapsız, koltuklarda demet halinde, 3 ila 8 mm uzunluğunda, 0,5 ila 2,5 mm genişliğinde, düz ve kıvrık kenarlıdır. Çiçek durumu gevşek ve yukarı doğru yoğunlaşan halkalarda 4 ila 10 adet çiçeklidir. Çanak 3 ila 4 mm uzunluğunda ve çansıdır. Boğaz sakallıdır. Arkadaki dudak üç adet üçgensi dişlidir. Öndeki dudak ise iki adet bizsiz dişlidir. Taç beyaz ila pembe renkli, 4 ila 5 mm uzunluğunda, huni biçiminde ve 2 dudaklıdır. Ercik 4 adet olup arkdaki dudağın altında yükselicidir. Dilimizde bahçe kekiği adı ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak İspanya ile İtalya arasında kalan bölgede yayılış gösterir ancak mutfak değeri nedeniyle günümüzde dünyanın büyük bölümünde yetiştirilmektedir. Kuru yamaçlar, kayalık alanlar ve makiliklerde görülen bitki umumiyetle mayıs ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi 100 ila 1600 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Antik Yunanca cesaret anlamına gelir. Bitkileri koklayanlara güç ve cesaret verdiğine yönelik inanışa işaret eder. Antik Yunanda sporcular müsabakalardan önce vücutlarına kekik yağı sürerdi. Günümüzde buna benzer olarak Edirne’de yağlı güreş müsabakaları düzenlenmektedir. Diğer bir görüşe göre Antik Yunanca tütsülemek anlamına gelir. Bitkiler Antik Yunanda kurban merasimleri esnasında yakılırdı. Epitet Latince yaygın anlamına gelir. Türün yayılış alanı geniş değildir, burada atıf Antikçağdan bu yana mutfaklarda yaygın olarak kullanılmasınadır. İkili adlandırma öncesi adı “Thymus vulgaris, folio tenuiore”dir.

Kullanımı#

Çiçek başları ve yapraklar çiğ olarak salatalara ya da pişmiş yemeklere tat vermesi için eklenmiştir. Özellikle mantar ve kabak yemeklerinde iyi olduğu ifade edilmiştir. Yapraklar ayrıca kurutularak da çeşni amacıyla kullanılmaktadır. Taze ya da kurutulmuş yapraklardan çay yapılmaktadır. Dahili kullanımının hamilelik döneminde kontrendike olduğu rapor edilmiştir. Yağı alerjik reaksiyonlara ve ciltte tahrişe neden olabileceği kaydedilmiştir.

Yapraklardan elde edilen yağ sıklıkla parfümeride, sabunlarda, diş macunlarında ve ağız gargaralarında kullanılmaktadır. Ayrıca mantar öldürücü özellikleri vardır. Kurutulmuş çiçekler güveleri giysilerden uzaklaştırmak için kullanılırken yetişkin bitkinin lahana kökü sineğini uzaklaştırdığı yazılmıştır.

Özellikle antiseptik ve antioksidan özellikleri nedeniyle değerli kabul edilmektedir. Bahçe kekiği etkili bir toniktir ve solunum yolu hastalıklarının tedavisinde başvurulmuştur. Çiçek başları parazit düşürücü, antiseptik, spazm çözücü, gaz giderici, koku giderici, terletici, dezenfektan, balgam söktürücü, sakinleştirici ve toniktir. Dahili olarak kuru öksürük, boğmaca, bronşit, nezle, astım, larentjit, hazımsızlık, gastrit, ishal ve çocuklarda altını ıslatma vakalarında kullanılmıştır. Haricen bademcik iltihabı, diş eti şikâyetleri, romatizma, artrit ve mantar iltihaplarında tavsiye edilmiştir. Bunun yanında bitkinin tamamı sindirim bozuklukları, boğaz ağrısı ve ateş tedavisinde kullanılmıştır. Esansiyel yağ aromaterapide kullanılan en önemli yağlardan biridir ve özellikle halsizlik, depresyon, üst solunum yolu enfeksiyonları, deri şikâyetleri durumlarda önerilmiştir.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Nemmâm (نمام), bitkilerin Arapçadaki karşılığıdır. Bu isim günümüzde ülkemizde aynı familyaya bağlı Ballota cinsi için, nemnem otu olarak kullanılmaktadır. Bitkileri günümüzde kekik adı ile biliyoruz. Dioscorides, başa taç olarak takıldığını aktardığı bitkinin, spazm, karaciğer iltihabı, yılan ısırması, baş ağrısı, kan kusma ve fıtık vakalarında kullanıldığını, âdet söktürücü ve idrar söktürücü olarak faydalanıldığını yazmıştır. Nemmâm Anadolu’da, kulak ağrısı, sıtma, soğuk kaynaklı el ve ayak yaraları ve baş ağrısı vakalarında kullanılmış, ayrıca parazit düşürücü olarak faydalanılmış, rüyada görmek evlat olarak yorumlanmıştır.

Kekiğin bir türü yetiştirilir, kokusu mercanköşke benzer ve taç olarak takılır. Bitki sürünücüdür ve boğumlarından köklenmektedir. İkinci bir türü sürünücü olmayıp dik büyür, yaprakları sedefotu yapraklarına benzer, çiçeklerinin tadı buruk ve kokusu hoştur. Bu kayalarda yetişir ve yetiştirilenden daha etkilidir, tıbbi kullanım için de daha uygundur. İçildiğinde idrar ve âdet söktürücüdür. Kolik, spazm, fıtık, karaciğer iltihabına fayda sağlar. Sürüngen ısırıklarına uygulanır. Sirke ile kaynatılıp gül merhemi ile sürüldüğünde baş ağrısını giderir. Sirke ile içilirse kan kusmayı durdurur. DI 3-38.

Antikçağ#

Sürünücü bir bitki olduğu için serpyllum adıyla bilinmektedir. Yabani kekik özellikle kayalık yerlerde yetişir. Yetiştirilen kekik sürünücü değildir ve bir avuç yüksekliğinde büyür. Kekik yılan ve çıyan sokmasına karşı etkilidir. Yaprak ve dalları kaynatılarak şarap yapımında kullanılmaktadır. Yakıldığında kokusu tüm zehirli canlıları kaçırır. Özellikle deniz canlıların zehrine karşı çok faydalıdır. Sirke ile kaynatılarak baş ağrısı ve uyuşukluk durumunda gülyağı ile şakak ve alına uygulanır. Ayrıca mide sancıları, idrar güçlüğü, farenjit ve kusma nöbetlerinde başvurulur. Karaciğer şikâyetlerinde su ile alınır. Yapraklar dalak hastalarına sirke ile verilmiştir. Ayrıca oksimel içinde dövülürse kan tükürmeye iyi gelir. Kekik çiçek açtığında toplanmalı ve gölgede kurutulmalıdır. İki türü vardır; ilki odunsu köklü olup yamaçlarda yetişir, ikincisi daha koyu renkli olup çiçeği de koyu renklidir. İster tüketilsin isterse ilaç olarak alınsın iki tür de görme için son derece yararlıdır ve şiddetli öksürüğe iyi gelir. Sirke ve tuzla alınırsa balgam söktürücüdür.

Balla alındığında kanın pıhtılaşmasını engeller. Hardal ile haricen mide ve bağırsak rahatsızlıklarında kullanılmıştır. Bağırsak hastalıklarında oksimelle alınır. Kekik canlandırıcı kokusu nedeniyle sara nöbeti geçirenlere koklatılır, ayrıca sara hastalarının kekik üzerinde uyuması tavsiye edilir. Astım ve nefes darlığına iyi gelir. Suda üçte biri kalana kadar kaynatılırsa ölü fetüsü çeker. Erkekler oksimelle alırsa gaz gidericidir, bu ayrıca karın ve testis şişi ile mesane ağrısı vakalarında da önerilir. Şarapla tümörlere, sirkeyle nasır ve siğillere sürülmüştür. Şarapla siyatik için haricen uygulanır. Zeytinyağında dövülerek yüne serpilir ve eklem hastalıkları ve burkulmalarda kullanılır. Bunun yanında domuzyağı ile karıştırılarak yanıklara uygulanmıştır. Tuzla dövülürse iştah açıcıdır. PL 20-90.

Bu maddeye Thymus serpyllum, Thymus zygis ve Thymus sibthorpii taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.563-564.