Thymbra spicata (Zahter)

Thymbra spicata (Zahter), Ballıbabagiller ailesine bağlı Zahter cinsinden genellikle 10 ila 40 cm büyüyebilen bir bitkidir.

Tanımı#

Çiçekli gövdeler yükselici ila dik, basit ya da aralıklı olarak dallıdır. Yapraklar 1 ila 8 cm uzunluğunda ve şeritsi ila şeritsi mızraksı, küt uçlu, çıplak ya da tabana doğru seyrek biçimde kirpiklidir. Çiçek durumu yumurtamsı ila dikdörtgensi daralıcı, 1 ila 8 cm uzunluğunda ve genellikle sıkıdır. Bırahteler mızraksı ve genellikle kısaca kirpiklidir. İkincil bırahteler benzer ancak sivri sipsivri uçlu, yoğun biçimde uzun kirpikli, morumsu ve çanağın 1,5 ila 2 katı uzunluktadır. Çanak 4 ila 6 mm uzunluğunda ve meyve zamanı morumsu kahverengi olup dökülmektedir. Taç mor, leylak ya da pembe renkli, 12 ila 16 mm uzunluğunda ve salgılı beneklidir. Dilimizde zahter, karabaş kekik, ayaklı kekik ve eşek kekiği adları ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak Yunanistan ile Ortadoğu arasında kalan bölgede yayılış gösterir. Çalılık, kayalıklar ve makilik alanlarda görülen bitki umumiyetle haziran ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda Gebze ve İzmit ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Antik Yunanca kuvvet anlamına gelir. Cinsin güç verici olarak kullanılmasına işaret eder. Kelime ayrıca günümüzde Çanakkale sınırları içinde yer alan Hisarlık bölgesinin antikçağdaki adıdır. Troya prensi Troilus, Aşil tarafından burada öldürülmüştür yine Troya prensesi Kasandra kehanet güçlerini burada kazanmıştır. Olasılıkla da Aşil de, Paris tarafından burada öldürülmüştür. Epitet Latince başak anlamına gelir. Türün çiçek kuruluna işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Hyssopus capitata africana, saturejae rigido hirsuto folio”dur.

Kullanımı#

Yemeklerde çeşni olarak kullanılır. Soğuk algınlıkları, öksürük, parazit, egzama gibi cilt hastalıklarının tedavisinde ve ağrı kesici olarak yararlanılmaktadır.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Hâşâ (حاشا), Süryanice kekik anlamına gelen hasa (ܚܫܐ)’dan alınmıştır. Bitki için metinlerimizde boz süpürge (بوز سوپورگه) adı da kullanılmıştır. Dioscorides, kalça ağrısı ve astım vakalarında kullanıldığını, balgam söktürücü, parazit düşürücü, âdet söktürücü, kusturucu, idrar söktürücü ve düşük yaptırıcı olarak faydalanıldığını; İbni Sînâ, kandillerde fitil olarak kullanıldığını; Mâsarcaveyh, karaciğer ve mideyi temizlediğini ve cinsel isteği arttırdığını belirtmiştir.

Bitki Anadolu’da yüz felci, felç, sıtma, kan tükürme, nefes darlığı, siğil, siyatik, göz zayıflığı, kulunç, böbrek şikâyetleri, zehirli hayvan sokması, ağız ve boğaz ağrısı vakalarında kullanılmış, âdet söktürücü, idrar söktürücü ve cinsel istek arttırıcı olarak faydalanılmış, yemekten sonra tüketilmesinin göze faydalı olduğu kaydedilmiştir.

Bu maddeye Thymbra capitata taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.368-369.