Scrophularia oblongifolia (Su kestereotu)

Scrophularia oblongifolia (Su kestereotu), Sıracaotugiller ailesine bağlı Sıracaotu cinsinden bir bitkidir.

Tanımı#

Halihazırda bazı kaynaklarda Scrophularia umbrosa adı ile geçmektedir. Genellikle 45 ila 140 cm büyüyebilen tüysüz ve çok yıllık bir bitkidir. Gövde özellikle yaprak tabanının altında darca ya da genişçe kanatlıdır. Yapraklar 3,5 ila 1 cm uzunluğunda saplı, yaprak ayası 3,7 ila 14 cm uzunluğunda ve 2,8 cm genişliğinde, yumurtamsı ila eliptik, tabanı küt ila yüreksi, kenarları testere dişlidir.

Bırahte yuvarlak ila kamamsı tabanlı, kenarları dişli, en üstteki şeritsi ve düzdür. Salkım 3 ila 25 arası çiçekli; çiçek kurulu sapı 0,3 ila 3,5 cm uzunluğunda, seyrekçe salgılı, çiçek sapı 4 ila 25 mm uzunluğundadır. Çanak lobları tüysüz, yumurtamsı ila genişçe yumurtamsı, 2,5 ila 3 mm uzunluğunda ve 1,8 ila 2,5 mm genişliğinde, beyaz ila kahverengidir. Taç soluk yeşilimsi kahverengi ya da mor, 3 ila 7 mm uzunluğundadır. Kapsül genişçe oval ila küresel, 3 ila 6 mm uzunluğunda ve 3 mm genişliğindedir. Dilimizde su kestereotu adı ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Doğal olarak Avrupa ve Asya’da yayılış gösterir. Kayalık yamaçlar ve dere kenarında görülen bitki umumiyetle nisan ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda Başiskele ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Latince sıraca anlamına gelir. Cinsin sıraca hastalığını tedavi etmek amacı ile kullanılmasına işaret eder. Epitet Latince dikdörtgensi yapraklı anlamına gelir. Türün yaprak yapısına işaret eder.

Kullanımı#

Kökü pişirilerek tüketilebilir. Yapraklar temizleyicidir. Lapa halinde uygulandığında yara iyileştiricidir. Çeşitli cilt rahatsızlıklarında kullanılır. Değiştirici, yatıştırıcı, iltihap giderici, idrar söktürücü, müshil ve uyarıcıdır. Kökü parazit düşürücüdür. İnekler için zehirli olduğu rapor edilmiştir. Kalp rahatsızlığı olanlar uzak durmalıdır.

Türk Uygarlığındaki yeri#

İbn-i Şerîf bu bitki için köpürtgen (کوپورتگن) ve karga sâbûnı (قرغا صابونى) isimlerini zikretmiştir. Ona göre sulak alanların kenarında görülen bitki, naneye benzer, iri yapraklıdır, baldırı (caulis kastediliyor) mor renklidir, dört saplıdır, dövülünce sabun gibi köpürür, giysileri yıkamada ve şişlikleri gidermek için kullanılmıştır. Baş ağrısı giderici olan bitki ayrıca kırık ve çıkıkların tedavisinde de uygulanmıştır.

Bu bitki ile daha geniş bir tanım Gâfikî tarafından şeceret ebî-mâlik (شجرة ابى مالك) maddesinde verilir. Ona göre Şam’da sâbûn el-kâk olarak bilinen bitki, nemli ve gölgeli yerlerde, bazen de doğrudan suyun içinde görülür. Sapı yeşil, zaman zaman mor lekeli ve dallıdır. Yapraklar el genişliğinde ve kenarları testere dişlidir. Çiçekler mor renklidir ve yaprak koltuklarından çıkar, meyve yuvarlak ve nohut büyüklüğünde, tohumlar da siyah renklidir. Güçlü bir kokusu vardır. Kökü su ile dövülürse sabun gibi köpürür ve bununla çamaşır yıkanır.

Her ne kadar günümüzde köpürtgen ve sâbûn isimleri Saponaria ve Gypsophila cinsleri için kullanılıyor olsa da, verilen tanımlar bu iki cinse uymamaktadır. Biz Gâfikî’nin tanımından yola çıkarak bu bitki için Scrophularia umbrosa taksonunu önerdik. Verilen fizikî özellikler bu bitki ile uyumludur, üstelik bu bitkinin yapraklarının temizleyici özelliği vardır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.495-496.