Plantago coronopus (Boğaotu)

Plantago coronopus (Boğaotu), Sinirotugiller ailesine bağlı Sinirotu cinsinden genellikle 10 ila 40 cm büyüyebilen ve kısaca yaslanıcı kıllı iki ya da çok yıllık bir bitkidir.

Tanımı#

Yapraklar 3 ila 22 cm uzunluğunda, 0,5 ila 2,5 cm genişliğinde, dikdörtgensi mızraksı ya da şeritsi mızraksı, kenarları dişli iki az teleksi ya da nadiren düz; loblar şeritsi mızraksı, düz ya da dişli kenarlı ve kenarları seyrek biçimde kirpiklidir. Sıcapa kaba tüylüdür. Başak darca silindiriktir. Bırahte 2 ila 3 mm uzunluğunda ve tepeye doğru kenarları kısa yaslanıcı sert kıllıdır. Öndeki çanak yapraklar eliptik, 2 ila 3 mm uzunluğunda, omurga kalın, omurga ve tepe havlı; arkadaki çanak yapraklar 2,5 ila 3 mm uzunluğunda, pileli dışbükey, omurga kalın ve zayıf biçimde kirpikli kanatlıdır. Taç tüpü 2 ila 3 mm uzunluğunda ve lobları 1 mm uzunluğundadır. Kapsül elipsoit, yumurtamsı ve üç bölümlüdür. Dilimizde boğaotu ve çığnak adları ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Plantago coronopus doğal olarak Avrasya ve Kuzey Afrika’da yayılış gösterir. Ancak günümüzde dünyanın büyük bölümüne dağılmıştır. Deniz kenarı, sulak alanlar ve tarlalarda görülmektedir. Umumiyetle nisan ve kasım ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 700 metreye kadar olan rakımlarda Çayırova ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Latince ayak tabanı anlamına gelir. Cinsin yapraklarının (genelde) yere yatık olmasına işaret etmektedir. Ayrıca bu yapraklar zamanla ayak izini andırır. Yine ayrıca cinsin ayağın altına konulduğunda yorgunluğu gidereceğine inanılırdı. Epitet Antik Yunanca karga ayağı anlamına gelir. Açık bir şekilde türün yaprak yapısına dikkat çekmektedir. İkili adlandırma öncesi adı “Coronopus sylvestris hirsutis”tir.

Kullanımı#

Genç yaprakları sebze olarak kullanılabilir ve salatalara eklenebilir. Yaprakları aralıklı nöbetleri engelleyici ve göz sorunları gidericidir. Bunun yanında sıtma nöbeti ve göz ağrısı vakalarında başvurulur. Ayrıca tohumları %30 oranında musilaj barındırır ve müshil etkilidir.

Tarihi#

Ricl el-gurâb (رجل الغراب), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan koronopous (κορωνόπους)’un tercüme edilmesi ile elde edilmiştir. Metinlerimizde bitki için mezkûr iki isimle aynı anlama gelen karga ayagı (قرغا اياغی) adı da kullanılmıştır. Atıf, bitkinin yaprak biçiminedir.

Dioscorides, kulunç vakalarında kullanıldığını; Abdullah bin Salih, ishal vakalarında başvurulduğunu ve yorgunluk giderici olduğunu; Temimî, sırt, bel ve diz ağrısını gidermek için tüketildiğini kaydetmiştir. Anadolu’da, diz ağrısı ve gut vakalarında kullanılmış, surincân’ın ikamesi olarak başvurulmuştur.

Bölünmüş yapraklı ve tabana yayılmış küçük bir bitkidir. Haşlanarak sebze olarak tüketilmektedir. Kökü tüketilirse koliğe iyi gelir. DI 2-130.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.583.