Malva sylvestris (Ebegümeci)

Malva sylvestris (Büyük ebegümeci), Ebegümecigiller ailesine bağlı Ebegümeci cinsinden 50 ila 150 cm büyüyebilen, basit ve yıldızsı tüylü ila tüysüzce ve tek, iki ya da çok yıllık bir bitkidir.

Tanımı#

Gövdeler dik ya da yükselici, çıplak ya da seyrek biçimde basit ve yıldızsı tüylüdür. Sitipüller kalıcı, mızraksı ila yumurtamsı üçgensi, 3 ila 5 mm uzunluğunda, 3 mm genişliğinde; yaprak sapı ayanın 1/2 katı uzunluğunda; yaprak ayası böbreksi ila dairesel yüreksi, lobsuz ya da sığ biçimde 3 ila 7 adet loblu, 5 ila 10 cm uzunluğunda, 5 ila 10 cm genişliğinde, tabanı yüreksi ila kesik, lobları dairesel ila dikdörtgensi, kenarı dişli, tepesi yuvarlak ila sivri, yüzeyi çıplak ya da seyrek biçimde basit ya da yıldızsı tüylüdür. Çiçek durumu koltuklarda, uzun saplı tek çiçekli ya da 2 ila 4 çiçekten oluşan demetler halindedir.

Çiçek sapı 1 ila 2,5 cm iken meyve zamanı 1 ila 4,5 cm uzunluğunda, çanaktan çok daha uzun ve çıplak ya da seyrek biçimde yıldızsı tüylüdür. Ekçanak bölümleri serbest, dikdörtgensi mızraksı ila eliptik ya da darca yumurtamsı, ağsı damarlı, çanaktan daha kısa, kenarı düz ve yüzeyi çıplaktır. Çanak ağsı damarlı, lobları merikarpı kısmen örtmekte ve yıldızsı havlıdır. Taç yapraklar pembe ila mor ya da kırmızımsı mor renkli, koyu damarlı, genellikle kuruduğunda mavi renkli ve 16 ila 30 mm uzunluğundadır. Ercik sütunu 5 mm uzunluğunda, yıldızsı havlı, boyuncuk 10 ila 12 adet damarlı ve tepecik 10 ila 12 adettir. Şizokarp 7 mm çapında, 10 ila 12 adet merikarpli, kenarı sert, kanatsız ve genellikle çıplaktır. Malva sylvestris dilimizde büyük ebegümeci, ebegömeç ve molaşaotu adları ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Malva sylvestris doğal olarak Kuzey Afrika, Avrupa ve Batı Asya’da yayılış gösterir. Ancak günümüzde dünyanın büyük bölümüne dağılmıştır. Tarla, tahrip edilmiş araziler ve yol kenarında görülmektedir. Umumiyetle mayıs ve ekim ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Antik Yunanca yumuşak anlamına gelir. Cinsin rahatlatıcı etkilerine işaret eder. Cins adı için hem Dioscorides hem de Theophrastus malakhe (μαλάχη) kelimesini kullanmakta olup, kelime Latinceye malva olarak geçmiştir. Tam olarak Türkçedeki ebegümeci kelimesinin karşılığıdır. Epitet Latince ormanda anlamına gelir. Carl Linnaeus’un özgün tanımındaki “campestribus” ifadesi ise düzlük anlamına gelir. Beri taraftan tür; deniz kenarından göl kenarına, ormanlık alandan açık çayırlara, yamaçlardan tarlalara kadar neredeyse tüm habitat alanlarında görülmektedir. Epitet, tür için geleneksel olarak kullanılan bir betim olduğu için bilimsel literatüre alınırken aynen korunması tercih edilmiştir.

Kullanımı#

Genç yapraklar haşlanarak tüketilmektedir. Çorbalara hafif ve hoş bir tat verir. Taze yapraklarından salata yapılmaktadır. Yapraklarında demir, çinko ve birçok vitamini barındırır. Kocaeli’nin bazı bölgelerinde toplanıp yaprakları haşlanarak yemeği yapılmakta ve köy pazarlarında satılmaktadır. Bitkiden krem, sarı ve yeşil boya elde edilmektedir. Organik olmayan koşullarda (suni gübre) yetişen bitkiler yapraklarında yüksek seviyede nitrat depolar.

Göğsü yumuşatır, cildi nemlendirir, ateşi düşürür, boğaz ve bademcik iltihaplarına iyi gelir. Tohumlarından yapılan çay, sakinleştirici ve idrar sökücü olarak kullanılmıştır. Müshil etkisine sahiptir. Büzücü, idrar söktürücü, öksürük giderici, balgam söktürücü, müshil, yangı giderici, yatıştırıcı ve deriyi yumuşatıcıdır. Solunum ve sindirim sistemi hastalıklarının tedavisinde dahili olarak alınmıştır. Ayrıca böcek ısırıkları, çürükler ve iltihaplara karşı başvurulmuştur. Okaliptüs ile kombine edildiğinde, öksürük ve diğer göğüs rahatsızlıkları için etkili olur. Küçük çocuklar için etkili bir müshildir. Yüksek müsilaj içeriğiyle, yapraklar, Ranunculus ailesindeki acı bitkiler tüketiminin neden olduğu tahrişe veya yanmaya karşı acil bir panzehir olarak kullanmıştır.

Üst bölümleri yaralarda ve adet başlatıcı olarak önerilmiştir. Yaprakları diyabet, hepatit ve karın ağrısında; çiçek ve yapraklar ise balgam söktürücü olarak kullanılmıştır. Kanser, kabakulak, boğaz ağrısı, soğuk algınlığı, öksürük, yara, çıban ve kadın rahatsızlıklarında başvurulmuştur. Bunun yanında Hedera helix yaprakları; Allium cepa kurutulmuş yaprakları ve Malva sylvestris yaprakları kaynatılarak buhar banyosu yapıldığında kadınlardaki kısırlık vakalarında etkilidir. Melissa officinalis yaprak ve üst bölümleri; Urtica dioica yaprakları ve Malva sylvestris yaprakları kaynatılarak kahvaltıdan önce içildiğinde daha sağlıklı olunmasını sağlar; demlenerek kahvaltıdan önce bir bardak içilirse böbrek iltihaplanması vakalarında etkilidir.

Tarihi#

Türk Uygarlığındaki yeri#

Ebem gömeci (ابم كمجى) ya da ebe gümeci, bitkilerin Türkçe adıdır. Çulluk Kapan Lügati’nde hubbâzînin karşılığı olarak ebegömeci ismi kaydedilmiştir. Halîmî, penîrek, ebem kömeci ve hubbâzî adları ile bilindiğini kaydetmiştir. Metinlerimizde bitkiler için Arapça karşılığı olan hubbâzî (خبازي), Farsça karşılığı olan penîrek (پنيرك) ve hûrperest (خورپرست) isimleri de kullanılmıştır. Envâ-ı Emrâz’da agriyânkûriye (اغريانقوريه) olarak anılan bitkinin Antik Yunancadaki isimlerinden biri olan agria khersaia’dan bozma olduğunu tahmin ediyoruz.

Bitki kepek giderici olarak kullanılmıştır ve bu kullanım aşağıda alıntıladığımız üzere taksonla uyumludur. Dioscorides, bitkilerin tüketim amaçlı yetiştirildiğini, mide için zararlı ancak mesane ve bağırsaklar için faydalı olduğunu, arı sokması, cilt hastalıkları, rahim şikâyetleri, örümcek ısırması, mesane şikâyetleri ve baş yaraları vakalarında kullanıldığını, kepek giderici olarak faydalanıldığını belirtmiştir. Arı sokmasından korunmak için yaprakları ile vücut ovulmuştur.

Hûzâye, öksürüğe iyi geldiğini; İbnü’l-Cezzâr, eşek arısı sokması vakalarında kullanıldığını; Şerîf, lapa halinde şiş ve yaralara uygulandığını; Yûhannâ bin Mâseveyh, göğüs, akciğer, mesane ve böbrek şikâyetlerinde faydalı olduğunu; Süfyan el-Endülüsî, öksürük giderici olduğunu kaydetmiştir.

İslam tıbbı#

Bitkilerin Anadolu’da kullanımı “ebegümeci çok ilaca karuşur” cümlesi ile özetlenmiş, nezle, cilt hastalıkları, kulunç, idrar yolu rahatsızlıkları, diş rahatsızlıkları, göğüs hastalıkları, yanık, ağız rahatsızlıkları, hemoroit, nefes darlığı, arı sokması, rahim hastalıkları, zehirli ot yeme ve zehirli hayvan sokması vakalarında kullanılmış, ağız kokusu giderici, öksürük giderici, panzehir, süt arttırıcı, ses açıcı, idrar söktürücü ve iltihap giderici olarak faydalanılmış, semirmeleri için atların yemlerine karıştırılmış, yemek olarak tüketilmiş ve yemeğinin öksürük giderici olduğu kaydedilmiştir.

Antik Yunan#

Yetiştirilmiş ebegümeci, yabani olandan daha yenilebilirdir. Mide için kötü, bağırsak ve mesane için iyidir. Çiğken çiğnenip az miktar tuzla uygulanırsa göz pistüllerini yok eder. Arı ve yabanarısı sokmalarına karşı iyi bir lapadır. Öğütülmüş yaprakları zeytinyağı ile sürülürse arı sokmasına karşı bağışıklık kazanılmaktadır. İdrarla birlikte uygulanırsa kepek ve konağı tedavi eder. Haşlanmış, öğütülmüş ve zeytinyağı ile karıştırılmış yapraklar yanık ve yılancığa iyi gelir. Kaynatılması rahim şikâyetleri için banyo suyuna eklenir. Bağırsak, rahim ve makat ağrıları için lavman halinde kullanılır. Kökleri et suyunda pişirilirse tüm ölümcül zehirlenmelere yardımcı olur, ancak bu karışımı içen kusturulmalıdır. Zehirli örümcekler tarafından ısırılanlara da fayda sağlar. Süt akışını teşvik eder. Meyvesi, çemen otu tohumu ve şarapla içilirse mesane ağrılarını azaltır. DI 2-118.

Ebegümecinin iki türü de genel bir itibara sahiptir. Bu iki tür yaprak büyüklüğünden ayırt edilmektedir. Yetiştirilen ve iri yapraklı olan ebegümeci malope, diğeri de malache (yumuşatan, rahatlatan) adıyla bilinir ve bu nedenle bağırsakları rahatlattığı düşünülür. Bir başka yabani ebegümeci althaea ve plistolochia adlarıyla bilinir. Ebegümeci toprağı zenginleştirir. Akrep, eşekarası, örümcek ve fare ısırığı dâhil her türden ısırığa bir çaredir. Eğer ebegümecinin dövüldüğü zeytinyağı sürülürse ya da yanında taşınırsa söz konusu yaratıklardan emin olunur. Akrebin üzerine konulan ebegümeci yaprağı, akrebin uyuşmasına neden olur. Ak kurşun zehirlenmesinin de panzehiridir. Güherçile ile çiğ uygulanırsa vücuda giren sivri cisimleri çıkarır. Kökü kaynatılarak içilirse deniz tavşanı zehrini kusma yoluyla attırır.

Antik Roma#

Diğer bir mucizevi özelliği ise her gün ebegümeci suyu içen kimsenin tüm hastalıklardan korunacağıdır. Şarabın içinde çürütülen ebegümeci baş ağrısını geçirir. Balla karıştırılarak ağız yaraları için başvurulmuştur. Kökün kaynatılması kepek (burada kepeğin saçta aşırı birikerek hastalıklara davetiye çıkarması kastediliyor) ve diş gevşekliğine iyi gelir. Kökü ağrıyan dişin etrafına, ağrı geçene kadar batırılmıştır. Ebegümeci, insan tükürüğü ile yaraları temizler. Tohumu kırmızı şarapla alınırsa balgamı dağıtır ve mide bulantısını giderir. Sütte kaynatılarak çorba yapılırsa öksürüğü beş günde iyileştirir. Sextius Niger’a göre ebegümeci mideye zararlıdır. Olympias, kazyağı ile kürtaja neden olduğunu belirtir. Bir avuç yaprağı zeytinyağı ve şarapla alınırsa âdet söktürücüdür. Yaprakları doğum yapan bir kadının altına serilirse doğum hızlanır ancak doğumdan hemen sonra yapraklar çıkarılmazsa rahim sarkmasına neden olur.

Naturalis Historia#

Ebegümeci suyu da doğum yapan kadınlara verilmiştir. Ebegümeci tohumu aşırı ve istemsiz sperm akıntısı olan hastaların koluna yapıştırılmıştır. Tek gövdeli ebegümecinin tohumunun cinsel organa serpilmesinin erkeklerde cinsel isteği sonsuza kadar arttıracağı söylenir. Xenocrates, cinsel organların yakınına üç kök asılmasının da aynı sonucu vereceğini yazar. Yine o, ebegümecinin sıcak kompres olarak uygulanmasının idrar güçlüğü, dizanteri ve rektum hastalıklarına faydalı olduğu belirtir. Melankoli hastalarına suyu ılık halde üç doz, delilere dört doz verilmiştir. Kaynatılmışı epilepsi için reçete edilmiştir. Kaynatılarak ılık halde taş, mide sancısı ve şişkinlik için uygulanır. Yaprakları kaynatılarak zeytinyağı ile yılancık ve yanıklara lapa yapılır. Çiğ hali ekmekle yaralardaki iltihaplanmayı durdurur. Kaynatılması mesane, bağırsak ve kas rahatsızlıkları için faydalıdır. Tüketildiğinde rahmi rahatlatır. Kaynatılarak zeytinyağı ile alınırsa idrar geçişini kolaylaştırır. PL 20-84.

Bu maddeye Malva pusilla taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.300-302.