Lysimachia vulgaris (Kargaotu)

Lysimachia vulgaris (Kargaotu), Çuhaçiçeğigiller ailesine bağlı Kargaotu cinsinden genellikle 20 cm ila 1,5 metre büyüyebilen bir bitkidir.

Tanımı#

Gövde dik, basit ya da dallı, seyrek ya da yoğun tüylü ve salgılıdır. Yapraklar halkavi ya da karşılıklı dizilişli ve neredeyse sapsızdır. Yaprak ayası 5 ila 11 cm uzunluğunda ve 2 ila 3 cm genişliğinde, yumurtamsı ila mızraksı yumurtamsı, düz ve üst yüzeyi kırmızı salgılı lekelidir. Çiçek durumu tepede ya da yaprak koltuklarında bulunur. Çiçek kurulu sapı 1,5 ila 4,5 cm uzunluğundadır. Çanak yapraklar beş adettir Taç yapraklar beş adet, parlak sarı renkli ve zaman zaman tabanları kırmızımsıdır. Kapsül beneksiz ve çıplaktır. Dilimizde karga otu adı ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak Akdeniz havzası ve Avrasya’da yayılış gösterir. Ancak günümüzde Amerika kıtasına da dağılmıştır. Nemli bölgeler ve ormanlık alanlarda görülmektedir. Umumiyetle nisan ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda Kandıra ve Gebze ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Büyük İskender’in çağdaşı Trakyalı kral Lisimahos onuruna adlandırılmıştır. Kızgın bir boğa tarafından kovalanan kral, hayvanı bir kargaotu ile sakinleştirerek saldırısından korunmuştur. Bitkinin kanama durdurucu ve büzücü özelliklerini ilk defa keşfeden de odur. Bazı kaynaklara göre cins adı Antik Yunanca çözülme ile çekişme kelimelerinden oluşturulmuştur ve cinsin rahatlatıcı özelliklerine dikkat çekilmektedir. Epitet Latince yaygın anlamına gelir. Türün cins özelinde geniş yayılış alanına işaret eder.

Kullanımı#

Genç yaprakları tüketilmektedir.

Çiçeklerinden sarı, köklerinden kahverengi boya elde edilmektedir. Çiçekler demlenerek saç rengini açmak için kullanılmıştır. Bunun yanında erişkin bitki sinek ve sivrisinek kovucudur ve bu amaçla evlerde tütsü halinde yakılmaktadır.

Büzücü, sakinleştirici ve balgam söktürücüdür. İshal ve dizanteri tedavisinde başvurulmuştur. Yara temizleyici ve iç ile dış kanamaları durdurmada kullanılmıştır. ayrıca diş etlerini tedavi etmek için gargara yapılmıştır.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Lûkâs (لوقاس), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan leukas (λευκάς)’tan alınmıştır. Metinlerimizde altun kâmışı (التون قامشى) olarak geçer. Gelgelelim İbnü’l-Baytâr’dan yapılan bu tercümenin madde adı hatalıdır. Metinde yer verilen bilgiler İbnü’l-Baytâr’ın lûsîmahîus (لوسيمخيوس) maddesinden alınmıştır ve aşağıda yer verilen bilgilerin tamamı Lysimachia vulgaris için geçerli olacaktır. Bitki için önerilen Türkçe isim olan altun kâmışı da Dioscorides’in lusimakheios (λυσιμάχειος) maddesinden alınmıştır.

Dioscorides, sulak alanlarda görülen bitkinin çiçeklerinin altın sarısı renginde olduğunu yazmıştır. Bu tanım Lysimachia vulgaris ile uyumludur. Biz -maddenin içeriği ile hiçbir ilgisi olmamasına rağmen- Türkçe metinde lûkâs adı geçtiği için Lamium album’u da zikrediyoruz, bu da Dioscorides’in leukas (λευκάς) maddesinde yer verdiği bitkidir.

Dioscorides, kan kusma, aşırı âdet kanaması ve dizanteri vakalarında kullanıldığını, yılan ve sivrisinek kovucu, yara iyileştirici ve kanama durdurucu olarak yararlanıldığını yazmıştır. Bitki Anadolu’da, kan tükürme ve rahim hastalıklarının tedavisinde kullanılmış, iltihap giderici ve kanama durdurucu olarak faydalanılmış, ayrıca yabani hayvanları uzak tutmak ve sıçanları öldürmek için başvurulmuştur.

Bir arşın uzunluğunda, yaprakları söğüt yapraklarına benzeyen bir bitkidir. Çiçekler mor ya da sarı renklidir. Sulak alanlarda yetişir. Yapraklarının büzücü olması nedeniyle dizanteri ve kan tükürme vakalarında kullanılır. Rahim ağzına yerleştirilirse beyaz akıntıyı keser. Buruna konursa kanamasını durdurur. Yara iyileştiricidir. Dumanı sürüngenleri uzak tutar ve kemirgenleri öldürür. DI 4-3.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.517-518.