Lagoecia cuminoides (Pülüskün)

Lagoecia cuminoides (Pülüskün), Maydanozgiller ailesine bağlı Pülüskün cinsinden genellikle 5 ila 30 cm büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir.

Tanımı#

Gövde düz, yuvarlak, çizgili ve serttir. Alt yapraklar dar dikdörtgensi ila dar eliptik ve sayısı 18’e kadar çıkan çift yaprakçık barındırır. Gövde yaprakları birbirine benzer, anahatta şeritsi-dikdörtgensi ve uzun saplıdır. Çiçek kurulu küremsi ve çok sayıda kolludur. Bırahte 8 ila 10 arası sayıdadır. İkincil bırahte 4 adettir ve bırahtelere benzer. Çiçekler erseliktir. Taç yapraklar taraksı olup ikinci bırahteleri aşar. Kılçıkla beraber taç yapraklar 2 mm uzunluğundadır. Meyve 2 mm uzunluğundadır. Tohumları kimyonun ikamesi olarak kullanılır ve ayrıca çeşitli hamur işlerine eklenir. Bunun yanında tohumlarından elde edilen yağ aroma olarak kullanılır. Dilimizde pülüskün adı ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak Akdeniz havzası, Ortadoğu ve İran’da yayılış gösterir. Yol kenarı, tarla ve çalılık alanlarda görülen bitki umumiyetle nisan ve haziran ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1100 metreye kadar olan rakımlarda Gebze ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adını Antik Yunanca tavşan evi anlamına gelir ve bu bağlamda bitkinin tavşan yuvalarının yoğun olduğu yerde görülmesine işaret eder. Buna mukabil biz de bitkiyi, Gebze ilçesine bağlı Tavşanlı semtinde gördük. Bazı kaynaklarda göre bitki adını Limni adasındaki bir bölgeden almaktadır. Cinsin Türkçe adı olan pülüskün, nane (Mentha) için kullanılan filiskin kelimesinden muharref gibi gözükmektedir ve bu noktada bu cins ile bağıntısı karanlıktadır. Diğer taraftan cins, nane ile aynı aileden olan kekik (Thymus) yağına benzer bir yağa sahiptir. Epitet Antik Yunanca kimyon gibi anlamına gelir. Tohumlarının kimyon (Cuminum cyminum) gibi kullanılmasına işaret eder.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Kardamânâ (قردمانا) kavramı Ortaçağ Türkçe metinlerinde, isim, aroma, kullanım çerçevesi gibi benzerlikler nedeniyle kâkula ve tere ile karıştırılmıştır. Elettaria cardamomum’un kardamomon (καρδάμωμον) olan adı kardâmûmun (قردامومن), Lepidium sativum’un kardamon (κάρδαμον) olan adı kardâmîna (قرداميني), Lagoecia cuminoides’in kuminon agrion (κύμινον ἄγριον) olan adı da kardamânâ (قردمانا) olarak yazılmıştır. Kardamânânın Türkçe adının ise geyik sırası olduğu ifade edilmiştir.

El-Nebâti, kök, yaprak, çiçek ve meyve benzerliği nedeniyle dağ kemmûnu olarak bilindiğini yazmıştır. Bitki Anadolu’da nezle, karaciğer hastalıkları ve baş ağrısı vakalarının tedavisinde kullanılmıştır. İbn-i Şerîf, Kastamonu’da carg-ı sıra olarak bilinen kartamana bitkisinin, râziyâne tohumundan büyük olan tohumlarının kuru etin üzerine ekildiğini aktarmıştır.

Antikçağ#

Dioscorides, Likya, Galatya (günümüzde İç Anadolu) ve Kartaca’da yetişen, yaprak kenarları testere dişli, yirmi santimetre uzunluğunda bir sapa sahip bir bitki olduğunu yazmıştır. Sapların üzerinde küresel çiçek kurulları vardır. Tohumları su ile içildiğinde karın ağrısını geçirir ve gaz giderici etkisi vardır. Sirke ile alındığında hıçkırığı keser. Zehirli hayvan ısırması vakalarında şarapla birlikte verilir. Bal ve üzümle birlikte morluklara uygulanır. Ayrıca idrar yolu ve böbrek iltihaplarını dağıtır.

Kartaca’da yaygındır. Bir karış uzunluğunda büyüyebilir, yaprakları dört ya da beş adet, kenarları testere dişlidir. Tepesinde içinde meyve olan beş ya da altı adet baş vardır. Tepelerde yetişir ve tadı kimyondan daha keskindir. Tohumları su ile içilirse mide ekşimesi ve şişkinliğe iyi gelir. Sirke ile alınırsa hıçkırığı keser. Bal ve kuru üzümle zehirlenmelere karşı kullanılır. Ayrıca uygulandığında morarmış göz ve testis iltihabına faydalıdır. DI 3-60.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.445.