Euphorbia platyphyllos (Koca sütleğen)

Euphorbia platyphyllos (Koca sütleğen), Sütleğengiller ailesine bağlı Sütleğen cinsinden kazık köklü, genellikle 15 ila 80 cm büyüyebilen çıplak ya da havlı ve tek yıllık bir bitkidir.

Tanımı#

Gövde dik ve basit ya da tabanda iki dallıdır. Gövde ve kol yaprakları dikdörtgensi ters mızraksı, 1 ila 4 cm uzunluğunda, 0,5 ila 1 cm genişliğinde, sivri uçlu, tabanda yüreksi kulaksı ve kenarları testere dişlidir. Kolcuk yaprakları yumurtamsı üçgensi ila yumurtamsı baklavamsı, nadiren eliptik, 5 ila 15 mm uzunluğunda, 7 ila 13 mm genişliğinde ve yuvarlak kamamsıdır. Kollar 5 adettir. Bunlar başlangıçta 3 ya da 4 çatallı iken ardından 2 ya da 3 çatallıdır. Koltuk dalları çok sayıdadır. Erkek çiçekler 10 ila 12 adettir. Dişi çiçeklerin yumurtalığı çıplaktır. Meyve küresel, darca üç loblu, 2,5 ila 3 mm çapında ve sığ biçimde sivilcelidir. Tohum yumurtamsı, 2 mm uzunluğunda, koyu kahverengi ve pürüzsüzdür. Karuncula böbreksidir. Dilimizde koca sütleğen ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak Avrupa ve Akdeniz havzasında yayılış gösterir. Ancak günümüzde Amerika ve Avustralya kıtalarına da dağılmıştır. Kumsallar, bataklıklar, dere kenarı, yol kenarı ve tarlalarda görülen bitki umumiyetle nisan ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ve Kartepe ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins Euphorbus’a adanmıştır. Antonius Musa’nın kardeşidir ve Moritanya kralı Juba’nın hekimidir. Atlas dağlarında keşfettiği bir sukulent türünün laksatif etkilerini yazmıştır. Bu nedenle kral tarafından bu sütleğene onun adı verilmiştir. Epitet Antik Yunanca geniş yapraklı anlamına gelir. Açık bir şekilde kolların yaprak yapısına dikkat çekmektedir. İkili adlandırma öncesi adı Tithymalus platyphyllos idi.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Lâ’iya (لاعيه), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. Metinlerimizde bitki için kızıl sütligen (قيزيل سوتلكن) adı da kullanılmıştır.

Gâfikî, sarı çiçekli ve aromatik bir bitki olduğunu, çiçeklenme zamanı arıların hücumuna uğradığını, sütlü bir usaresinin bulunduğunu ve bunun şiddetli bir müshil olduğunu yazmıştır. Ona göre bu usare suya atıldığında içindeki balıkları öldürme etkisine sahiptir.

Sütligenin bir türü olduğu belirtilen bitkiden Anadolu’da, balgam söktürücü olarak faydalanılmıştır. Bitkinin ayrıca mahizehre gibi bir etkiye sahip olduğu ve bu nedenle balık avlamak için kullanıldığı da belirtilmiştir.

Sığırkuyruğunu andırır. Kökü, usaresi ve yaprakları bağırsakları temizler. Doğranarak suya bırakırsa balıkları öldürür. Euphorbia characias ile aynı şekilde saklanır ve kullanılır. DI 4-164.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.504.