Euphorbia peplis (Kıyı sütleğeni)

Euphorbia peplis (Kıyı sütleğeni), Sütleğengiller ailesine bağlı Sütleğen cinsinden genellikle 20 ila 40 cm büyüyebilen, yatık, sukulent ve tek yıllık bir bitkidir.

Tanımı#

Tabandan tipik olarak dört gövde çıkar ve bunlar genellikle morumsudur. Yapraklar karşılıklı dizilişli, oraksı dikdörtgensi, 1 ila 2 cm uzunluğunda, grimsi yeşil renkli ve kırmızımsı mor damarlıdır. Kulakçık ipliksi ve 1 ila 1,5 mm uzunluğundadır. Salgı bezleri kırmızımsı kahverengi ve dar beyaz ya da pembe eklentilidir. Meyve 4 ila 5 mm çapında ve sıklıkla morumsudur. Tohumlar armutsu ya da oval, 2,5 ila 3 mm uzunluğunda, pürüzsüz ve soluk gri renklidir. Dilimizde kıyı sütleğeni adı ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak Akdeniz havzası ile Kafkasya arasında kalan bölgede yayılış gösterir. Deniz kenarında görülmektedir. Umumiyetle haziran ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 50 metreye kadar olan rakımlarda Kandıra ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins Euphorbus’a adanmıştır. Antonius Musa’nın kardeşidir ve Moritanya kralı Juba’nın hekimidir. Atlas dağlarında keşfettiği bir sukulent türünün laksatif etkilerini yazmış, bu nedenle kral tarafından bu sütleğene onun adı verilmiştir. Epitet Antik Yunanca semizotu anlamına gelir. İlk defa Dioscorides tarafından kullanılmıştır ve türün Portulaca oleracea (semizotu) ile benzerliğine işaret eder.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Halbîsâ (حلبيثا), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan peplis (πεπλίς) ile hayli yakındır. Metinlerimizde bitki için yabân tohmekân (يبان تخمكان) adı da tercih edilmiştir. Bitkiyi, deniz kenarındaki kumlu alanlarda görüyoruz. Peplis kelimesi Antik Yunancada tohmekânın adları arasında yer alır ve iki tür arasındaki morfolojik benzerliğe işaret eder.

Dioscorides, balgam söktürücü olarak yararlanıldığını yazmıştır. Bitki Anadolu’da, diş rahatsızlıkları, kulunç ve ödem vakalarında kullanılmış, iltihap giderici ve müshil olarak faydalanılmıştır.

Yaprakları semizotu yapraklarına benzeyen ancak yuvarlak ve altı da kırmızı olan sütlü usare ile dolu bir bitkidir. Deniz kenarında yetişir. Meyvesi Euphorbia peplus meyvesine benzemekte, onun gibi saklanmakta ve aynı şekilde kullanılmaktadır. DI 4-168.

Yabani semizotu peplis adıyla bilinir, faydaları da semizotu kadar üstün değildir. Zehirli okların etkisini nötralize ettiği, ayrıca yılanların zehrine karşı yenilir ya da yaranın üzerine sürülürse etkili olduğu belirtilir. Suyunun kuru üzüm şarabı Hyoscyamus zehirlenmesinin antidotu olduğu iddia edilir. Tohumun da aynı şekilde etkili odluğu söylenmiştir. Şarapla dövülerek uygulanırsa baş ağrısına şifadır. Çiğnenerek balla yaralara uygulanır. Her yaştan insanda göz kayması vakalarında polenta ile alın ve şakaklara uygulanır. PL 20-81.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.357.