Erodium malacoides (Dönbaba)

Erodium malacoides (Dönbaba), Turnagagasıgiller ailesine bağlı Dönbaba cinsinden genellikle 5 ila 50 cm büyüyebilen tek ya da iki yıllık bir bitkidir.

Tanımı#

Gövdeler yatık ya da yükselici, kıvrık tüylü ve sıklıkla salgılıdır. Yapraklar uzun saplı, 2 ila 9 cm uzunluğunda, 1 ila 5,5 cm genişliğinde, kenarları neredeyse düz ila sığ biçimde 3 ila 5 adet loblu, tabanda yüreksi ve kenarları dişlidir. Çiçek kurulu şemsiye biçiminde ve 3 ila 8 adet çiçeklidir. Çanak yapraklar beş adet, 3 ila 6 mm uzunluğunda ve ucunda yumuşak çıkıntılar vardır. Taç yapraklar beş adet, 4 ila 6 mm uzunluğunda ve lavanta ila eflatun renklidir. Merikarp 4 ila 4,5 mm uzunluğunda, tepedeki çukur derin, salgın ve tabana kadar geniş çatlaklıdır. Genç yapraklar çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Bitkiden yeşil boya elde edilmiştir. Dilimizde dönbaba adı ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak Akdeniz havzası ile Pakistan arasında kalan bölgede yayılış gösterir. Ancak günümüzde dünyanın büyük bölümüne dağılmıştır. Tarla, çayırlar ve tahrip edilmiş arazilerde görülen bitki umumiyetle şubat ve mayıs ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 400 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Antik Yunanca balıkçıl anlamına gelir. Cinsin meyvelerinin balıkçıl (Ardeidae) gagasına benzemesine işaret eder. Cinsin Türkçe adı olan dönbaba büyük ihtimalle olgun meyvelerin kendi ekseni etrafında müdahale olmaksızın dönmelerine işaret eder. Epitet Latince Malva gibi anlamına gelir. Açık bir şekilde türün yapraklarıın ebegümecigiller ailesinden Malva (ebegümeci) cinsine benzemesine işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Geranium folio althaea”dir.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Gârâniyûn (غارانيون), bitkilerin Antik Yunancadaki karşılığı olan geranion (γεράνιον)’dan alınmıştır. Dioscorides, vulva şişlerini geçirmek için kullanıldığını; Gâfikî, siğilleri gidermek için uygulandığını yazmıştır.

Yapraklarının gelincik yapraklarına benzediği belirtilen bitkinin lezzetli olup tüketildiği, ayrıca cilt sorunlarının tedavisinde kullanıldığı kaydedilmiştir.

Yaprakları anemone benzemekle birlikte bölünmüştür ve daha uzundur. Kökü yuvarlak ve tatlıdır ve yenilebilir. Şarapla içilirse rahim şişliklerine iyi gelir. Başka bir türüne turna gagası denir, gövdesi tüylüdür, iki karış büyür, yaprakları ebegümecine benzer. Gövdenin ucunda turna başı ya da köpek dişine benzeyen şeyler büyür, bunların tıbbi bir faydası yoktur. DI 3-116.

Bu maddeye Geranium tuberosum taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.342.