Clematis vitalba (Akasma)

Clematis vitalba (Akasma), Düğünçiçeğigiller ailesine bağlı Akasma cinsinden 12 metreye kadar boylanabilen ve sülük benzeri yaprak sapı ve ekseni ile diğer bitkilere tırmanan bir bitkidir.

Tanımı#

Yaprak ayası teleksi biçimde 5 yaprakçıklı, yaprakçıklar yüreksi, 8 cm uzunluğunda, 3 ila 5 cm genişliğinde, kenarı düz ya da dişli, abaksiyal yüzeyde damarlar etrafında havlı ve adaksiyal yüzeyde çıplaktır. Çiçek durumu terminal ve koltuklarda ve 5 ila 22 adet çiçekten oluşan talkımlar halindedir. Çiçekler erselik, çiçek sap 1 ila 1,5 cm uzunluğunda ve incedir. Çanak yapraklar geniş yayılıcı, kıvrık değil, beyaz ila krem renkli, eliptik ya da ters mızraksı ila ters yumurtamsı, 1 cm uzunluğunda ve iki yüzeyde de kaba tüylüdür. Ercikler yaklaşık 50 adet, iplikçikler çıplak ve pistiller 20 ya da daha fazla adettir. Kapçıklar neredeyse silindirik, yoğun biçimde havlı ve gaga 3,5 cm uzunluğundadır.

Taş Devrinde ip yapmak için kullanılırdı. Fareler bitkinin iplerini kemirmediği için tahıl demetlerini bağlamak için kullanılır. Dilenciler görenlerde merhamet uyandırmak için dallarını kollarına sürterek yara açardı. Yaprakları yakıcı özelliktedir ancak kolayca iyileşir. Bu nedenle (yaraları nedeniyle) korkutucu bir görünüme sahip olmak savaşçılar tarafından kullanılmıştır. Dilimizde akasma, peçek, yakmuk, duman asması, yaban sarmaşığı, orman asması ve suman asması adları ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Clematis vitalba doğal olarak Avrupa ve Akdeniz havzası ile Afganistan arasında kalan bölgede yayılış gösterir. Ancak günümüzde dünyanın büyük bölümüne dağılmıştır. Çalılık, ormanlık alanlar ve makiliklerde görülen bitki umumiyetle haziran ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adı Antik Yunanca çalılık anlamına gelir. Daha spesifik olarak üzüm dalı anlamını verir. Cins tıpkı üzüm (Vitis) cinsi gibi sarılıcı tırmanıcı özellik taşır. Cinsin Türkçe adı olan akasma çiçek rengine ve cinsin tırmanıcı özelliğine işaret eder. Epitet Latince beyaz asma anlamına gelir. Türün üzüm (Vitis) gibi sarılıcı yapısına ve çiçeklerinin beyaz rengine işaret eder.

Kullanımı#

Stres ve sinir tedavisi için faydalıdır. Analjezik, idrar söktürücü, homeopatik ve kızartıcıdır. Suyu burun deliklerine uygulandığında, migren ataklarını hafifletir, ancak mukoza zarlarını da yok edebilir. Romatizma ve deri döküntüsü tedavisinde kullanılır.

Meyvelerin üzerindeki tüyler deriyi tahriş edebilir ve bu nedenle hasat sırasında eldiven takılması önerilir.

Türk Uygarlığındaki yeri#

Zayyân (ظيان), bitkilerin Arapçadaki karşılığıdır. Bitkiler için yabân yâsemini (يبان ياسميني) adı da tercih edilmiştir. İshâk bin Murâd bitkinin diğer adının yâsemin olduğunu yazmıştır. Bu bitkinin yâsemin ile ilgisi yoktur, ancak koku ve çiçek kurulları bakımından benzemesi nedeniyle yâsemin adı ile de bilinir. Dioscorides, cüzzam vakalarında kullanıldığını, müshil ve balgam söktürücü olarak yararlanıldığını; Şerîf, koklandığında burun kanamasına neden olduğunu, baş ağrısı, felç, nefes darlığı, öksürük, siyatik ve cilt hastalıklarında kullanıldığını ve kusturucu olarak faydalanıldığını; Gâfikî, kokusunun baş ağrısını dindirdiğini, diş ağrısını giderdiğini yazmıştır.

Güle benzer dikenleri olduğu ve itburnuna sarıldığı belirtilen bitkiler Anadolu’da, diz ağrısı, baş ağrısı, felç, böbrek rahatsızlıkları, cilt sorunları, siyatik, öksürük, spazm, nefes darlığı ve rahim kanaması tedavisinde kullanılmıştır. Bitkilerin dikeni yoktur, olasılıkla sarıldıkları belirtilen itburnunun dikenleri, bu bitkilerin dikenleri olarak değerlendirilmiştir.

Asma benzeri dalları vardır. Yaprakların tadı keskin ve ülseratiftir. Ağaçlara dolanmaktadır. Meyvesi dövülerek su ya da hidromel ile içilirse balgam ve safrayı aşağıdan temizler. Yaprakları sıvandığında cüzzamı tedavi eder. DI 4-180.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.726.