Cedrus libani (Katran ağacı)

Cedrus libani (Katran ağacı), Çamgiller ailesine bağlı Sedir cinsinden genellikle 40 metre büyüyebilen bir bitkidir.

Tanımı#

Genç sürgünler grimsi kahverengi, çıplak ya da hafif tüylüdür. İğne yapraklar 1,5 ila 3,5 cm uzunluğunda, sert ve batıcıdır. Renkleri önceleri koyu yeşil, zamanla yaşlı bireylerde mavimsi yeşil renk almaktadır. Kozalakları genellikle fıçı biçimindedir. Boyları 8 ila 10 cm, enleri 4 lia 6 cm uzunluğundadır. Kozalak pulları geniş ve tam kenarlıdır. Dış yüzeyleri hafifçe tüylüdür. Kozalakların üzerlerinde bol reçine bulunmaktadır. Sütun biçimli bir ağaçtır ve genişliğinden daha uzundur. Dallar aşağı yukarı yatay, genç dallar seyrek tüylü ya da tüysüzdür. Yapraklar mat yeşil renkli, çoğunlukla gümüşî çizgili, 10 ila 40 mm uzunluğunda, biraz düz ve sivridir. Olgun kozalaklar oval, 6 ila 9 cm uzunluğundadır. Dilimizde Türk sediri, lübnan sediri, katran ağacı, hamalak, kamalak ve toros sediri adları ile bilinmektedir.

Gözlem bilgileri#

Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir ancak günümüzde Avrupa’ya da dağılmıştır. Ormanlık alanlarda görülen bitkinin kozalakları umumiyetle ekim ve ocak ayları arasında olgunlaşmaktadır ve bitkiyi 400 ila 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Etimoloji#

Cins adının etimolojisi açık değildir. Cedrus ve Juniperus (ardıç) türlerini tanımlamak için kullanılan Antik Yunanca mahreçli bir kelimedir. Epitet Latince Lübnan anlamına gelir. Türün yayılış alanına işaret eder. Lübnan’ın milli ağacıdır.

Kullanımı#

Antiseptik, öksürük giderici ve balgam söktürücüdür. Solunum sistemini dezenfekte etmek için kullanılır. Süleyman peygamberin tapınağı inşa ederken kullandığı ağaç olduğuna inanılır. Yine Yahudiye’ye Süleyman tarafından dikilen ilk bitki de bu ağaçtır. Günümüzde Lübnan’da Ermeni ve Maronitler İsa’nın başkalaşımı gününde bu ağaçların yanına giderek ayin yaparlar.

Tarihi#

Sedir (سدر) kelimesi Antik Yunanca kedros (κέδρος) kelimesinden alınmıştır. Kedros kelimesi Antik Yunancada sedir türlerini karşıladığı gibi bazı Juniperus türleri için de kullanılmıştır. Metinlerimizde kullanılan diğer isim olan arz (ارز) ise bitkinin Arapça karşılığıdır. Plinius, ahşabının sonsuza kadar dayandığını, bu nedenle tanrıların heykellerinin bu ağaçtan yapıldığını; İbn Meymûn, erkek çam olarak bilindiğini ve katranın bu bitkiden elde edildiğini aktarmıştır.

Bitkiden kirpik dökülmesi vakalarında faydalanılmış, Yec’ûc ve Mec’ûc kabilesinin boyu tasvir edilirken başvurulmuştur. Bitkinin ceza olarak bitirildiğine inanılmıştır. Ceza olarak bitirildiğine inanılan diğer bitki eseldir. Tıbb-ı Nebevî’de, İslâm peygamberinin, ağacı münâfıklara benzetip, normal rüzgârdan etkilenmediği ancak sert bir rüzgârda kökünden çıktığını söylediği rivayet edilmiştir. Biz burada başka bir ağacın kastedildiğini düşünüyoruz, çünkü sedirin kök sistemi oldukça dayanıklıdır.

Büyük sedirin iki türü vardır, ilki çiçek açar ancak meyve vermez, ikincisi de çiçek açmaz ancak önceki düştüğünde yerine yenisinin geldiği meyveler verir. Bu ağacın tohumu servi tohumuna benzer. Reçinesi çok meşhurdur ve ahşabının zamanla zarar görmemesi nedeniyle tanrı heykellerinin yapımında kullanılır. Roma’daki tapınakta bulunan Apollo Sosianus heykeli Seleukia’dan getirilen sedirden yapılmıştır. Arkadya sedire benzer bir ağaç ve Frigya’da sedir adıyla bilinen bir çalı daha vardır. DI 3-11.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.603.