Colchicum (Acıçiğdem)

Tanımı

Çok yıllık ve gövdesiz otlardır. Görece küçük bitkilerdir ve gömlekli soğan benzeri kormusları vardır. Yapraklar tabanda, darca eliptik ila şeritsi, çiçeklerle birlikte ya da çiçeklerden sonra görülürler. Çiçekler tek ya da demetsidir. Çiçek sapı dik ve kısadır. Çiçek örtüsü çan biçiminde, huni gibi, tabaksı ya da yıldızsı, mor, pembe ya da beyaz renklidir. Kapsül elipsoit ve derimsidir. Tohumlar küreseldir. Cins Avrasya ve Afrika’ya özgüdür.

Etimoloji

Cins adını Kolhis kralı Aetes’in kızı Midia’dan alır. Bitkiler konusunda oldukça bilgili olan Midia, aynı zamanda bitkilerden elde edilen zehirler konusunda da yetenekliydi. Bahçesinde çöpleme, zakkum, güzelavratotu, baldıran ve yüksükotu gibi çeşitli zehirli bitkileri yetiştirmekteydi. Afrodit’in isteği ile maceralarında Jason’a eşlik eden Midia, acı çiğdem kökünden elde ettiği bir iksir ile Jason’un uzuvlarını ve silahlarını ovarak, O’nun cesaret ve güç gerektiren görevleri yerine getirmesini sağlamıştır. Ancak kendinden daha genç bir kadın yüzünden Jason tarafından terk edilince hem o kadını hem de çocuklarını acı çiğdem bitkisinden elde ettiği zehirle öldürür. Dioscorides bitkilerin Colchis’de yaygın olarak görüldüğünü ve bu nedenle bu adı aldıklarını yazar.

Türk Uygarlığındaki yeri

Sûrincân (سورنجان), bitkilerin Farsçadaki karşılığıdır ve özellikle soğanını karşılamak için tercih edilmiştir. Bitkilerin çiçekleri için metinlerimizde şenbelîd (شنبليد) adı kullanılmıştır. Bitki için kullanılan diğer isim eğri kestane (اكر كستانه)’dir ve bu da bitkinin soğanı için kullanılan ve küçük kestane anlamını veren kastanyuvalah (قستنيوله)’ın tercümesi ile elde edilmiştir. Bitkinin soğanı (özellikle gömleği) kestane meyvesine benzer. Bitki için kullanılan diğer isimler ise ak kâsni (اق كاسني) ve ‘akba (عكبة)’dır. İshâk bin Murâd ise bitkinin Türkçe adının yund dişi olduğunu belirtir. Bitkinin meyveleri bitişik parmakları andırır, İshâk bin Murâd bu yapıyı at dişlerine benzetmiş olmalıdır.

Galen, ölümcül bir zehir olduğunu; Dioscorides, ölümcül olduğunu, panzehirinin inek sütü ve zehirli mantar tüketenlere verilenlerle aynı olduğunu belirtmiştir. Hûzâye, iki türü olup kökü beyaz olanın faydalı, kırmızı olanın ise zararlı olduğunu; Gâfikî, kestane şeklinde bir kök olduğunu, güz aylarında gül, beyaz ve sarı renkli çiçekler açtığını, yaprakların bahar aylarında görüldüğünü; Hubeyş bin el-Hasan, eklem ağrısı, gut ve uyuşukluk vakalarında kullanıldığını ancak tüketilirse öldürdüğünü; Temimî, hemoroid vakalarında kullanıldığını, Mansurî, spermi arttırdığını yazmıştır. Râzî, cinsel istek arttırıcı ve yüz güzelleştirici olarak kullanıldığını, bitkiden elde edilen çayın kilo almayı engellediğini belirtmiştir.

İbn-i Şerîf bitkinin Türkçe adının eğri kestane olduğunu, yumrusunun beyaz renkli ve kestane biçiminde olduğunu (tünik kısmını kastediyor), çerçilerde eklem ağrıları için satıldığını, Mısır’dan ithal edildiğini, la’be ve akbe adları ile de bilindiğini; benzer bir türün Göynük, Yel, Yenice, İznik ve Bursa’da yaygın olduğunu, safranın bulunduğu yerlerde bulunduğunu ve bu yüzden za’feran kılavuzu dendiğini, güz aylarında çiçeğinin, bahar aylarında da yaprağının çıktığını yazar. Bu metin nefis bir Colchicum tanımıdır, bahsettiği olgu bitkibilimde hysteranthus olarak bilinir, gerçekten de Colchicum cinsi içinde çok sayıda türün çiçek ve yaprakları farklı zaman dilimlerinde belirir ve bunlar kesişmez. Anadolu’da, hemoroid, eklem ağrıları, cilt hastalıkları, gut, felç, ayak ağrısı, baş ağrısı, siyatik ve dil rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılmış, cinsel istek arttırıcı, iştah kesici, cinsel haz arttırıcı ve cilt güzelleştirici olarak faydalanılmıştır.

Tarihi

Dioscorides 4-83: Sonbaharın sonunda safrana benzer çiçekler açar. Kolhis ve Messinia’da bolca yetişir. Yenildiğinde tıpkı zehirli mantarlarda olduğu gibi boğarak öldürür. Mantar zehirlenmelerinde başvurulan panzehirler bu bitki için de geçerlidir. İnek sütü bulunduğunda başka bir panzehre gerek kalmaz.

Acı çiğdem soğanı zehirlidir ve tüketildiğinde ölümcüldür. Gerek Dioscorides, gerekse Plinius bitkinin bilinen tek panzehrinin inek sütü olduğu konusunda hemfikirdir. Acıçiğdem, zehri nedeniyle antikçağda oldukça popüler bir bitkiydi. Hatta ağır çalışma koşullarından bıkan köleler, bu bitkinin soğanını tüketerek intihar ediyorlardı. Zehirli olmasının yanı sıra, acıçiğdemler aynı zamanda tıbbi açıdan oldukça yararlıydı. Antikçağda bu bitkiler her türden hastalığın çaresi olarak görülüyordu. Avrupa’da uzun yıllar boyunca acıçiğdem çiçekleri, her türden hastalığa karşı bağışıklık kazandıracağı inancıyla, yeni doğan çocukların boynuna sürülmüştür. Bitki kötü karakteri simgeler.