Cistus creticus (Laden)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Lâden (الدن), bitkilerden elde edilen reçinenin adıdır ve Antik Yunancadaki karşılığı olan ladanon (λαδάνον)’dan muharreftir. Bu bitkiler metinlerimizde kırmızı panbukluk (قرمزی پانبوقلق) ve ak panbukluk (اق پانبوقلق) olarak geçmektedir. Halîmî, bitkinin adlarının kîsûs ve pamuk otı olduğunu, bitkiyi tüketen keçilerin tüylerine yapışan lâden adlı reçinenin kuruduktan sonra toplandığını yazmıştır. Dioscorides, rahim şikâyetleri ve öksürük vakalarında kullanıldığını, ağrı kesici, idrar söktürücü, damar açıcı, saç dökülmesi

önleyici ve yara iyileştirici olduğunu aktarmıştır. Lâden Anadolu’da, felç, nezle, baş ağrısı, organların yerinden oynaması, sıtma, kulak ağrısı ve göz sorunlarının tedavisinde kullanılmış, saç çıkartmak için başvurulmuş, düşük sonrası kalıntıları çıkarıcı, damar açıcı, idrar söktürücü, öksürük giderici ve saç çıkartıcı olarak faydalanılmış, atlarda bademcik vakalarında verilmiştir. Reçinenin kozmetikte kullanılmasının yanı sıra kadınlar tarafından saç uzatıcı olarak uygulanmıştır.

Salgın hastalık durumlarında evlerde tütsü yapılarak kullanılması önerilmiş, bitkiyi rüyada görmek muhabbet yorumlanmıştır.

Bu maddeye Cistus ladanifer taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.507.

Tarihi

Bir başka kaya gülü türü yine kayalık bölgelerde yetişir ancak bunun yaprakları daha uzun ve daha koyu renkli olup baharda hafifçe yağlı hale gelir. Bu yapraklar da büzücüdür. Ladanum adı verilen reçine bu çalıdan alınır. Reçine, yaprakları ile beslenen keçilerin sakal ve kalçalarındaki tüylere yapışır, daha sonra yapışan reçine toplanır. Ardından süzülür ve küçük toplar halinde saklanır. En kaliteli laden, aromatik, soluk renkli, reçinemsi, kolayca şekil alan ve kum ve kirden arındırılmış olandır. Isıtıcı, yumuşatıcı ve açıcıdır. Şarap, mür ve mersin yağı ile karıştırıldığında saç dökülmesini durdurur. Şarapla uygulanırsa yara izlerini kapatır, kulağa su ve bal ya da gül merhemi ile damlatıldığında kulak ağrısını geçirir. Doğum sonrası kalıntıların atılması için dumanı vajinaya tutulur. Rahme yerleştirildiğinde sertliğini giderir. İdrar söktürücüdür, ayrıca ağrı kesici ve öksürük ilaçlarına eklenir. DI 1-97.

Çok sayıda yazar ladenin, kazara yaralanan kokulu bir bitkiden tesadüfen keşfedildiğini yazar. Keçiler özellikle hoş kokulu bitkilerin yapraklarına düşkündür. Yeni filizlenen sürgünleri tüketen keçilerin tüylerine, sürgünlerin tatlı usareleri yapışır. Usare tozla karışarak keçinin üzerinde yapışkan tutamlar oluşturur ve bu arada güneşin etkisiyle kurur. Ardından tarak yardımıyla toplanır. Bu nedenle ithal edilen ladenlerin içinde keçi kılı bulunması şaşırtıcı değildir. Laden mersin meyvesi ve keçi dışındaki hayvanların postlarından alınan pislikle karıştırılır. Hakiki ladenin yabanıl ve keskin bir kokusu vardır. Kuru ve kavrulmuş gibi gözükse de dokunulduğunda yumuşar. Yakıldığında parlak bir alev yayar, güçlü ve hoş bir kokusu vardır. Eğer mersin meyvesi karıştırılmışsa ateşte çıtırdar ve sahte olduğu anlaşılır. Gerçek ladende tozdan daha çok kum veya taşlı maddeler bulunur. PL 12-37.

Tanımı

30 cm ila 1 metre büyüyebilir. Yapraklar uzun saplı, karşılıklı dizilişli, oval ve eliptik, 2 ila 5 cm uzunluğundadır. Pembe çiçekler 4,5 ila 5 cm çapındadır. Beş çanak yaprak görülür. Gövde tüylüdür. Tohumlar ağustos ayında olgunlaşır. Çiçekler erseliktir. Geçirgen toprağı ve güneşli bölgeyi tercih eder. -15 dereceye kadar dayanıklıdır. Budanmaya karşı hassastır. Güneşli günlerde yaprakları hoş bir koku yayar. Tohumlar 20 derecede 1 ila 4 haftada çimlenir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Yaygın bir çalılık alan bitkisidir. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Mart ve haziran ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde tüylü laden, karağan, istifiza, karağı, karahan, karah ve pembe çiçekli laden adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins Antik Yunanca sepet anlamına gelir. Cins üyelerinin sepet yapımında kullanılmasına işaret eder. Söylenceye göre Medusa, Poseidon’u Kisthene’de (Günümüzde Balıkesir ilçesine bağlı Gömeç ilçesinin civarı) ladenlerin olduğu bir kayalıkta karşılamıştır. Bitkinin adı da bu yerleşim yerinden gelmektedir. Tür adı Latince Girit anlamına gelir. Türün tip yerine işaret eder. Özgün tanımda bu “Habitat in Creta, Syria” olarak belirtilmiştir.

Gıda

Yapraklarından çay elde edilir. Reçinesi gıda aroması olarak dondurma ve sakızlarda kullanılır.

Tıp

Balgam söktürücü, aromatik ve uyarıcıdır. Kanamayı kontrol eder ve antibiyotik etkisi vardır. Nezle ve ishal tedavisinde dahili olarak kullanılır. Adet kanamalarını hızlandırıcıdır. Üst bölümler kaynatılarak buhar banyosu halinde adet başlatıcı (emenagog) olarak kullanılır. Karın ağrısı, kısırlık ve üreter iltihap vakalarında başvurulur.