Özet
Cichorium intybus (Hindiba) Antikçağdan bu yana tüketilen bir bitkidir ve ayrıca kökü kahve ikamesi olarak kullanılmaktadır.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Hindubâ berrî (هندبا بري) adı, bu türün, hindubâ türünden ayırt edilebilmesi için kullanılır ve yabani hindiba anlamını verir. Türkçe metinlerde Arapça karşılığı olan tarhaşkûk (طرخشقوق) adı ile de anılır. Bitki Türkçe metinlerde ayrıca künik (گونيك), göynek (گوينك) ve güneyik (گونيك) olarak geçmektedir. Üç Türkçe isim de gün kökünden türemiş gibi gözüküyor, İbn-i Şerîf de bitkinin çiçeğinin güneşin hareketlerini takip ettiğini kaydetmiştir. Yine ona göre künik adı, kâsni berrî (كاسني بري)’nin Türkçe karşılığıdır:
“kâsni iki dürlü olur bustânîsine acı marul derler ve sahrâîsine künik çiçegi derler Arabca taraşkuk derler gerekse suyunı gülâb gibi çıkaralar gerekse dögeler ve sıkup süzeler ikisi dahi câizdür bustânîsi degme yerde ele girmez künik yapragından çıkarup pişüreler” Halîmî de bitkininin güneşi takip ettiği bilgisini tekrarlamıştır: “kâsnî ma’rûf ve meşhûr bir ot adıdur, bostanlarda ekerler ve yirler ve bir nesne güneyik dirler, gök çiçegi olur, güneşe karşı döner, güneyik çiçeği dirler”. Anadolu’da, göz şikâyetleri, menenjit,
ağızdan kontrolsüz salya gelmesi, karaciğer hastalıkları, dalak hastalıkları, sarılık, ödem, böbrek hastalıkları, saçkıran, boğaz ağrısı, kulunç, eklem ağrısı, gut, kalp rahatsızlıkları, baş ağrısı, diş rahatsızlıkları, dil rahatsızlıkları, ağız rahatsızlıkları, mide hastalıkları, kalp hastalıkları, sıtma, uyuz, organın yerinden oynaması, kuduz, melankoli ve kadın hastalıkları tedavisinde kullanılmış, ayrıca ateş düşürücü, hıçkırık giderici, kusma engelleyici, panzehir, cinsel istek arttırıcı, parazit düşürücü ve karaciğer güçlendirici
Geleneksek tıptaki yeri
olarak başvurulmuştur. Her yaprağında cennetten bir damla su olduğunu inanılan bitki, zehirli hayvan ısırması ve arı sokması halinde uygulanmış, giysi boyası olarak kullanılmış ve kış mevsiminde tüketilmesi önerilmiştir. At eti ile birlikte tüketilmesi halinde diş ağrısını giderdiği belirtilmiş, dövülüp bir yere konulduğunda o yerden akrep çıkacağı iddia edilmiştir. Kitâb-ı Tıbb-ı Latîf’te, bitkimizin adı keven çiçeği olarak verilmiş, mavi renkli olup
güneşin hareketlerini takip eden bitkinin erkek ve dişisi olduğu belirtildikten sonra gün doğarken hastanın adı söylenerek bitkinin söküldüğünü, bu kök kuruyunca hastanın da sıracası kurusun denildiği aktarılmıştır. Elbette bu bir batıl inançtır. Kaldı ki bitkilerimiz erseliktir, yani erkek ve dişi çiçekler ayrı bireylerde bulunmamaktadır. Ancak iki farklı hindubâ türünün erkek ve dişi olarak isimlendirilmiş olma ihtimalini de not edelim.
Bu maddeye Cichorium endivia ve Taraxacum officinale taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.394-395.
Tarihi
İki türü vardır. Biri bahçelerde yetiştirilmektedir. Yabani olan daha geniş yapraklı ve daha sağlıklıdır. Bahçede yetişenin de geniş yapraklı ve marulu andıran tadı olanla, dar yapraklı ve tadı acı olan iki türü vardır. Tamamı büzücü, serinletici ve sağlığa yararlıdır. Sirke ile kaynatılarak alındığında bağırsakları tutarlar. Yenildiğinde zayıf mideye iyi gelir ve mide ekşimesini rahatlatır. Polenta ile ya da tek başına sarıldığında kalp hastalarına iyi gelir. Gut ve göz iltihaplarına iyidir. Kök ve bitki akrep sokmalarında faydalıdır. Polenta ile yılancığa uygulanır. Suyu, soğutulması gereken bölgeye ak kurşun ve sirke ile sürülmüştür. DI 2-132.
Hindiba marulla yakındır, kışın zorlu koşullarına maruldan daha iyi dayanır, tadı daha buruktur ve ancak sapının lezzeti marulla eşittir. Hindiba ilkbaharın başında ekilir ve mevsimin sonunda şaşırtılır. Mısırlılar cichorium dediği bir hindiba türü daha vardır. PL 19-39.
Antik Roma
Gülyağı ve sirke ile karıştırılan suyu baş ağrısını hafifletir. Şarapla içilirse karaciğer ve mesane ağrılarına iyi gelir. Gözdeki akıntıları gidermek için uygulanır. Mısır’da yabani hindiba cichorium, ekilen ise seris adıyla bilinmektedir. Canlandırıcıdır ve sebze olarak tüketilmektedir. Merhem şeklinde apselere sürülmüştür. Kaynatılması bağırsakları gevşetir. Karaciğer, böbrekler ve mide için de oldukça faydalıdır. Sirkede kaynatılması idrar güçlüğüne yararlıdır. Ballı şarapla birlikte sarılık hastalarına verilmiştir. Suda kaynatılması âdet söktürücüdür ve ölü fetüsü atar. Sayısız faydası nedeniyle pancration (her şeye faydalı) adıyla da bilinmektedir. Marula çok benzer. Tadı acıdır ancak mideye çok faydalıdır. Bitki sirkeyle birlikte, kökü ise polenta ile tüketilmektedir. Kalp rahatsızlıklarında sol memeye uygulanır. Sirkede kaynatılması guta iyi gelir. Petronius Diodotus, hindibadan uzak durulması ile ilgili çok sayıda gerekçe sıralamıştır ancak onun görüşleri konuyla ilgili yazan diğer tüm yazarların görüşlerine zıttır. PL 20-29.
Tanımı
Cichorium intybus (Hindiba) genellikle 1.5 metre büyüyebilen çok yıllık bir bitkidir. Kök uzun, kalın ve kazık formundadır. Gövde tek yıllık, genellikle üst bölümde dallı, çizgili, yoğunca kılız ila tüysüzcedir. Taban yaprakları 7 ila 30 cm uzunluğunda, 1 ila 12 cm genişliğinde, ters mızraksı, ucu küt ila sivri, kenarları dişli ve kıllı ila tüysüzcedir. Gövde yaprakları daha küçük, çoğunlukla dikdörtgensi-mızraksı ve bölünmemiş, sapsız ve sarılıcı, kenarları dişli ila düz ve kıllı ila tüysüzcedir. Kömeç 2,5 ila 3 cm çapında, sapsız, koltuklarda 2 ila 4 adet ya da tek adettir. İnvolukrum silindirik ve 11 mm uzunluğundadır. Filariler 2 sıra halinde ve derimsidir. Dış filariler 8 mm uzunluğunda ve darca yumurtamsıdır. İç filariler 11 mm uzunluğunda ve mızraksıdır. Taç mavi ya da nadiren beyaz veya pembe renklidir. Kapçık 2,5 mm uzunluğundave ters koniksidir. Sorguç birkaç sıralıdır. Tohumlar ağustos ve ekim arasında olgunlaşır. -40 dereceye kadar dayanıklıdır.
“Me pascunt olivae, me cichorea, me malvae / Bana zeytin, hindiba ve ebegümeci rızık olarak yeter“
-Horace
Gözlem bilgileri
Cichorium intybus doğal olarak Avrupa, Asya ve kuzey Afrika’da yayılış gösterir ancak istilacı tür olarak geniş bir alana yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, tarlalar ve çayırlarda görülen bitki umumiyetle nisan ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Cichorium intybus dilimizde beyaz hindiba, sakızotu, mavi hindiba, radika, yabani hindiba, belçika hindibası ve sakızotu adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adının etimolojisi belli değildir. Antik Yunanca orijinli bir kelimedir ve yenilebilir hindibaları tanımlamak için kullanılmıştır. Plinius bitkiye Mısır’da cichorium dendiğini kaydeder. Antik Mısır’da hayli yaygın olarak tüketilen bir sebzeydi. Cinsin Türkçe yaygın adı olan hindiba Antik Yunanca entubon (ἔντῠβον) orijinlidir, kelime Süryaniceye antubiya (ܐܢܛܘܒܝܐ), Arapçaya ise hindiba (هِنْدِبَا) olarak geçmiştir. Tür adı Latince hindiba anlamına gelir. Yenilebilir hindiba türleri için kullanılan geleneksel bir isimdir. Kelime Arapça’daki hindiba kelimesinin karşılığı olabilir ya da Arapçadaki hindiba kelimesi intubum kelimesinden türetilmiş olabilir.
Gıda
Cichorium intybus yüksek miktarda potasyum, lif ve su içerir. Yaprak ve kökleri çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Çiçek açma zamanı yaprakları hafif acıdır. Genç kökler kavurulduğunda hafif acı karamel tadı alınır. Kökler yaşlandıkça daha acı hale gelir. Hayvan yemi olarak yetiştirilmektedir. Kökünden kahve yapılmaktadır.
Tıp
Bağırsak parazitlerine karşı etkilidir. Safra taşı tedavisinde, sinüs problemlerinde, ayrıca kesik ve çürüklere karşı kullanılmıştır. Kilo kaybına karşı etkilidir. Bağırsak fonksiyonlarını geliştirerek kabızlığa engel olur. Kalsiyum emilimini arttırır. Safra söktürücü, hazmettirici, idrar söktürücü, müshil, arındırıcı, hipoglisemik, siğil giderici etkilidir. Karaciğer ve sindirim sistemi üzerindeki tonik etkileri için hayli değerli bir bitkidir. Genellikle bir diyetin parçası olarak kullanılmaktadır. Ayrıca kök ve yapraklara iştah açıcı olarak başvurulmuştur. Bunun yanında kökün kaynatılmasının sarılık, karaciğer büyümesi, gut ve romatizmanın tedavisinde fayda sağladığı kanıtlanmıştır.
Dikkat
Aşırı ve sürekli kullanımım retinanın işlevini bozabileceği rapor edilmiştir.
Bilgi
Yapraklarından mavi boya elde edilmiştir.
Fotoğrafları
