Türk Uygarlığındaki yeri
Nohûd (نخود), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. Çulluk Kapan Lügati’nde hımmasın karşılığı olarak nohûd adı önerilmiştir.6216 Metinlerimizde bitki için kullanılan isimlerden hımmas (حمص), Aramicedeki karşılığı olan hımmasa (חִימְצָא)’dan alınmıştır. Leblebi (لبلبی), ise Vigna unguiculata’nın Antik Yunancadaki karşılığı olan lobia (λόβια)’dan gelmedir. Lobia kelimesi aynı zamanda baklagiller tohumları için kullanılan genel bir terimdir. Aynı kökenden gelen lablab kelimesinin modern karşılığı her ne kadar sümbül
fasulye (Lablab purpureus) olsa da, metinlerimizde Convolvulus arvensis için kullanılmıştır.
Dioscorides, mideye faydalı olduğunu, böbrek iltihabı, siğil ve cilt hastalıkları vakalarında kullanıldığını, idrar söktürücü, süt arttırıcı, âdet söktürücü ve düşük yaptırıcı olduğunu belirtmiştir. İbn Varrâk, gaza neden olmakla birlikte idrar söktürücü ve sperm arttırıcı etkisinin bulunduğunu; İbni Sînâ, çok sayıda türünün olduğunu; Mâsarcaveyh, iştah açıcı ve sperm arttırıcı; Yûhannâ bin
Mâseveyh, iktidarsızlık sorunlarında kullanıldığını ve kaşıntı giderici olduğunu; Taberî, parazit düşürücü; İbnü’l-Baytâr giysilerdeki kan lekelerini çıkartıcı; el-İsrâ’îlî, sarılık, karaciğer ve dalak tıkanıklıkları vakalarında kullanıldığını, iştah açıcı, taş düşürücü, yüz güzelleştirici, idrar söktürücü ve süt arttırıcı; İshak bin İmrân, genel sağlığı koruduğunu; Râzî, eklem ağrılarını giderdiğini yazmıştır.
Nohûd Anadolu’da, kulunç, ödem, kadın hastalıkları, baş ağrısı, felç, idrar güçlüğü, diş rahatsızlıkları, cilt sorunları, sarılık ve ereksiyon sorunları tedavisinde kullanılmış, cinsel istek arttırıcı, kilo aldırıcı, sperm arttırıcı, süt arttırıcı, idrar söktürücü, kaşıntı giderici, diş ağrısı geçirici, sesi iyileştirici, parazit düşürücü, cinsel hazzı arttırıcı, akciğer güçlendirici, âdet söktürücü ve taş düşürücü olarak faydalanılmış, kuşlara parazit düşürücü olarak verilmiştir.
Yemek olarak tüketilen bitki özel olarak digriyye adlı yemeğin tarifine de girmiştir. Karabasan görenlerin tüketmeleri tavsiye edilmiş, yüz bakımında kullanılmış, bit kovucu olarak faydalanılmıştır. Cebrâil’in Âdem’e getirdiği iki öküzün idrarından (ya da tezeğinden) yetiştiğine inanılmış, rüyada görmek keder olarak tâbir edilmiştir. Bitki dinsel metinlerde, bugdây ile karşıtlık kurularak, kişilerin olduğundan farklı bir yerde konumlandırılmasının imkânsız olduğu belirtilmiştir. Bitki şiirimizde leblebi adı ile yer bulmuş ve doğallıkla kullanımı mutfak değeri ile sınırlı kalmıştır.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.568-570.
Tarihi
İkinci bir türü daha vardır. Bu da idrar söktürücüdür, biberiye ile kaynatılıp sarılık ve ödem için kullanılır ancak ülserli mesane ve böbreklere zarar verir. DI 2-104.
Nohut doğal olarak tuzludur ve toprağı kavurur, bu nedenle bir gün suda bekletildikten sonra ekilmelidir. Nohut boyut, renk, biçim ve tat bakımından farklılık gösterir. Bir çeşidi koçbaşına benzer ve bu yüzden arietinum adıyla bilinir. Kumru nohudu Venüs’ün bezelyesi adıyla bilinir, arietinumdan daha küçük, beyaz, yuvarlak ve pürüzsüzdür, gece ibadetleri ve gece şenliklerinde kullanılır. Ekili türe benzeyen ve kokusu güçlü olan yabani bir çeşidi daha vardır. Aşırı tüketilirse bağırsakları rahatlatır ancak ıstırap verici ağrılar ile şişkinliğe neden olur. Ancak kavrulmuşu daha sağlıklı kabul edilir. Mürdümük ise bağırsaklar üzerinde daha faydalıdır. İkisi de baştaki yaraları, epilepsi, karaciğer şişmesi ve yılan sokmasını iyileştirir. Âdet ve idrar söktürücüdür. Testis iltihabı, sarılık ve ödeme şifadır. Ancak mesane ve böbrek ülserlerine olumsuz etki yapar. Ayın ilk gününde siğillere nohut ile dokunulur, ardından nohut keten bir beze sarılır ve arka tarafa atılırsa siğilleri iyileştireceği düşünülür. Tuzlu suda kaynatılan nohut idrar güçlüğüne iyi gelir. Aynı yöntem taşları kırar ve sarılığı iyileştirir. Yaprak ve saplarının kaynatıldığı su sıcak kompres halinde uygulanırsa ayaklarda gutu tedavi eder. PL 18-32.
Tanımı
Sağlam yapılı ve 15 ila 35 cm büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir. Gövde dik ila yükselicidir. Yapraklar tek teleksi; yaprakçıklar 5 ila 7 arası sayıda çift halinde, ters yumurtamsı dikdörtgensi ila eliptik, 7 ila 20 mm uzunluğunda, keskin biçimde çift halinde testere dişli kenarlı, salgılı ve salgısız tüylerle havlıdır. Çiçek kurulu sapı ve çiçek sapı, yaprak sapından daha uzundur ve kılçık 1 ila 2,5 mm uzunluğundadır. Çiçekler tek, 10 ila 12 mm uzunluğunda, leylak ya da beyaz renklidir. Çanak neredeyse kamburludur. Meyve elipsoit, 17 ila 30 mm uzunluğunda ve salgılı seyrek tüylüdür. Tohum meyve başına 1 ila 3 arası sayıda, iri, pürüzsüz, sivilceli ya da buruşuktur.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal yayılış alanı kesin olarak bilinmemektedir. Avrasya ve kuzey Afrika’da antikçağdan beridir yaygın olarak yetiştirilmektedir. Bitkinin bilinen en eski kaydı (MÖ 8500) Anadolu’dadır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tarla ve bahçelerde görülür. İzmit ilçesinde gözlemlenmiştir. Mayıs ve haziran ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1100 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde nohut adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adının etimolojisi açık değildir. Nohut için kullanılan Latince bir kelimedir. Romalı filozof Cicero da adını bu bitkiden almaktadır. Tür adı Latince koç başı anlamına gelir. Olasılıkla meyve yapısına işaret eder.
Gıda
Tohumları hayli yaygın olarak bilinen ve tüketilen bir bitkidir. Tohumlar çiğ olarak ya da pişirilerek yemeklerde, kavrularak kuruyemiş halinde ve öğütülerek çeşitli mezelerde kullanılır. Yaprakları pişirilerek tüketilebilir. Tohumlar karbonhidrat ve protein bakımından zengindir.
Tıp
Meyvelerde biriken ekşi sıvı büzücüdür ve dispepsi, kabızlık ve yılan ısırığı tedavisinde kullanılmıştır.
Bilgi
Yapraklar ve meyve kabuğu temas halinde cildi tahriş edebilir.
Fotoğrafları
