Chelidonium majus (Kırlangıç otu)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Mâmîrân (ماميران), ya da mâmîrân rûmî, bitkilerin Farsça karşılığıdır. Bitki için Arapça karşılığı olan urûk el-sabâgîn (عروق الصباغين) ve Türkçe karşılığı olan sarulık otı (صرولق اوتى) ile kırlangıç otı (قيرالنغيج اوتى) da kullanılmıştır. Mâmîrân kelimesi normalde Antik Yunancada khelidonion (χελιδόνιον) olarak bilinen iki farklı bitkinin ortak adıdır. İki bitki hem Yunanca hem de Arapça metinlerde büyük ve küçük olmak üzere ifade edilmiştir.

Büyük mâmirân bu bitkidir, ancak Türkçe metinlerde kelimenin sıfatsız kullanıldığını gördük, biz de tüm mâmirân kullanımlarını bu madde içinde değerlendirdik. Ayrıca mâmîrân ikâmesi olarak kullanılan üçüncü bir bitki daha vardır ve mâmîrân çinî olarak bilinir. Dioscorides, bitkileri iki ayrı bölümde ele almıştır. C. majus yahut büyük mâmîrân, sarılık, diş ağrısı ve cilt iltihabı vakalarında kullanılmış, görüşü iyileştirmek için yararlanılmıştır.

Bitkinin kırlangıçlar geldiğinde ortaya çıkıp ve kırlangıçlar göç ettiğinde kuruduğuna, kırlangıçların kör yavrularını bu bitki ile tedavi ettiklerine inanılmıştır. Biz de günümüzde bu bitkiyi kırlangıç otu olarak adlandırırız. Ranunculus ficaria yahut küçük mâmîrân, cilt hastalıkları ve tırnak problemlerinde kullanılmış, başı ve göğsü temizlemek için yararlanılmıştır.

İbn-i Şerif, bitkinin hilâliyye, saruluk otu, yalpanca ve kanluca ot olarak bilindiğini usaresi göze sürüldüğünde yakmakla birlikte görüşü iyileştirdiğini, ayrıca sarılık vakalarında etkili olduğunu belirtir. Bitki Kastamonu’da ise, kilise otu olarak bilinmektedir ve sarılık tedavisinde kullanılmıştır. Bitkinin sapları kesildiğinde koyu sarı ila turuncu arası bir sıvı sızar, ayrıca çiçekleri de sarı renklidir. Bu iki gösterge nedeniyle bitki yaygın olarak sarılık vakalarında kullanılmıştır. Beri taraftan bitkinin usaresi oldukça alerjiktir ve temas halinde ciltte bir takım sorunlara yol açar. Bu nedenle İbn-i Şerîf’in aktardığı usaresinin göz tedavisinde kullanıldığına yönelik bilgiye şüpheyle yaklaşılmalıdır.

Bitkiler Anadolu’da, sarılık, kırık ve çıkık ve göz sorunlarının tedavisinde kullanılmıştır. Bitkilerin; kalkanid, mâzû, şab, cevz kökü, cevz kabuğu, tût yaprağı, sumâk suyu ile karıştırılıp cilde sürülmesi halinde cildin kara olacağı, kalkanid, zac, harnûb şamî, sumâk suyu ile birlikte kaynatıldığında da her şeyi siyaha boyayan bir boya elde edildiği aktarılmıştır.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.523-524.

Tarihi

İnce saplı ve yaprakları düğünçiçeğine yapraklarına benzeyen bir bitkidir. Ancak yaprakları yumuşak ve hafifçe grimsidir. Usaresi safran renkli, keskin, yakıcı, acı ve kötü kokuludur. Üst kısımdaki kök tek, alttaki ise birden fazladır. Meyvesi boynuzlu gelincik meyvesine benzer, narin, koni gibi uzundur. Tohumları haşhaş tohumundan daha büyüktür. Suyu balla tunç kazanda kömür üzerinde kaynatılırsa görüşü keskinleştirir. Yaz başında kök, yaprak ve meyvenin suyu alınır, gölgede kurutulur ve kalıp haline getirilir. Kök, anason ve beyaz şarapla içilirse sarılığı tedavi eder. Şarapla uygulanırsa zonaya iyi gelir. Çiğnendiğinde diş ağrısını giderir. Bitkiye kırlangıç otu derler, çünkü kırlangıçlar geldiğinde büyür, gittiklerinde ise kurur. Bazıları, kırlangıçların yavrularının kör olması durumunda bu bitkiyi kullanarak onları iyileştirdiklerini iddia eder. DI 2-180.

Tanımı

30 ila 120 cm büyüyebilir. Gövde diktir. Yapraklar teleksi ve dalgalı kenarlıdır. Sütlü lateks turuncu renklidir. Tohumlar temmuz ve eylül arası olgunlaşır. Bunlar küçük ve siyah renklidir. Çiçekler erseliktir. Çok hızlı yayılan bir türdür ve yerleştikten sonra mücadele edilmesi güçtür. Tohumlar şubat ile mayıs arası ekilebilir. Tohumlar yıl içinde ilk ayda ya da on iki ay sonra çimlenebilir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak batı Asya ve Avrupa’da yayılış gösterir. Günümüzde Amerika kıtasında da yayılış gösterir. Oldukça güçlü bir istilacıdır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Ormanlık alanlar, dere kenarı ve alpin çayırlarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Nisan ve ağustos ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde kırlangıç otu, temre otu ve kına otu adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca kırlangıç otu anlamın gelir. Kırlangıçlar geldiğinde çiçek açtığına, gittiklerinde ise solduklarına dair eski bir inanışa işaret eder. Dioscorides kırlangıçların, yavrularının kör olması halinde yuvaya bu bitkiyi getirdiklerini kaydeder. Cinsin Türkçe adı olan kırlangıçotu da bu bilgilerle bağlantılıdır. Tür adı Latince en büyük anlamına gelir. İkili adlandırma öncesi adları “Chelidonium majus, foliis quernis” ve “Chelidonium majus, folio laciniato”dur. Tür adındaki büyük cins özelinde değildir. Buradaki atıf, türü Ranunculus ficaria’dan ayırt etmeye yöneliktir. Tür Antik Yunan ve Roma metinlerinde “khelidonion major” olarak geçer. Bu kaynaklardan beslenen İslâm metinlerinde ise “kelhidunu kebir” olarak.

Gıda

Yapraklar pişirilerek tüketilir ancak kesinlikle fazla tüketilmemelidir. Her durumda yapraklar kullanılmadan önce kaynatılmalı, suyu boşaltılmalı ve bu işlem birkaç defa tekrarlanmalıdır.

Tıp

Hafif yatıştırıcı ve spazm çözücüdür. Siğil tedavisinde haricen kullanılır. Yaprakları; buruk, ağrı kesici, kostik, terletici, idrar söktürücü ve müshildir. Üst bölümleri yara, siğil, çıban, deri bozuklukları ve egzamaya uygulanır. Gözle ilgili sorunlarda başvurulur.

Dikkat

Fotoğrafları


Yorumlar

  1. Mustafa Albay avatarı
    Mustafa Albay

    Kırlangıç otu konusunda göz ile temasından kaçınılmalıdır demişsiniz. Pekiyi bu otun yapraklarından çıkan suyu göz rahatsızlıkları için göze sürülüyor. Bu yanlış mıdır?

    1. Muatafa avatarı
      Muatafa

      Ben kendim kullandım ve sinüzitim geçti çok şükür. Kullanmadan önce nasıl kullanılacağı iyi öğrenilmelidir. Göze diğrudan sürülmez, göz kapağına sürülür. Videolarda bakabilirsiniz

  2. Yanlış değil ancak kullanmadan önce ‘demlendiği/kaynatıldığı’ yazıyor, bu muhtemelen toksisiteyi gideriyor. Siz kesinlikle uzman gözetimi olmadan kullanmayın.

  3. Bu otun tohumunu nereden temin edebilirim?

  4. Bu aralar tohum dağıtan bir bitki. Dere kıyılarında ve diğer nemli bölgelerde bulabilirsiniz.

  5. bircan onecan avatarı
    bircan onecan

    size nasıl ulaşabilirim

  6. Gündar Seyfi avatarı
    Gündar Seyfi

    Bu bitki Kocaeli nde hangi mevkide nerede bulunabilir?

Görüşünüzü Yazın