Türk Uygarlığındaki yeri
Ergûvân (ارغوان), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır, aynı zamanda bitkiden elde edilen rengi de karşılar. Halîmî, kızıl renkli çiçekler açan bir ağaç olduğunu ve zaman zaman ercüvân olarak da isimlendirildiğini belirtmiştir. Tîfâşî, İsfahan’da yaygın olduğunu ve çiçeklerinin renk adı olarak kullanılıp ayrıca tüketildiğini, kadınların ahşabından elde edilen siyah külü saçlarını ve kaşlarını boyamak için kullandıklarını, kökünün kusturucu etkili olduğunu kaydetmiştir.
Gâfikî, alkolün etkisinin arttırmak için çiçeklerinin kullanıldığını, ayrıca çiçeklerin çiğ olarak tüketildiğini yazmıştır. Bitkinin tohumları cilt hastalıklarında kullanılmış, rüyada erguvân gören kimsenin karısının karabatı (sic) olduğuna yorulmuştur. Bitki Ortaçağ Türkçe şiirinde yaygın olarak kullanılmıştır. Kullanım kapsamı genel olarak bitkinin adını verdiği renk ile mey/şerbet/şarap eksenindedir.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.318-319.
Tarihi
Birûnî’ye göre, bitkinin çiçeklerinden elde edilen renkte giysileri giymek sadece Roma imparatorlarına mahsustur. İmparator hariç bu renkte elbise giyilmesi yasaktır. Hıristiyan söylencesine göre ağacın çiçekleri beyaz iken, İsa’yı gammazlayan Yahuda İşkaryot’un kendini bu ağaca asması ile kırmızıya dönmüş. Ayrıca ağacın çiçekleri yapraklardan önce belirir ve sanki dallara asılmış bir insan gibidirler.
Tanımı
2 ila 12 metre büyüyebilir. Gövde genç ağaçlarda gri iken zamanla koyu kahverengiye döner. Beş taç yapraklıdır ve çanak yapraklar kaynaşıktır. Yapraklar çiçeklerin açmasından hemen sonra belirir. Bunlar 7 ila 12 cm çapında, tüysüz, düz, yüreksi ve küt uçludur. Yaprak sapı 1 cm uzunluğundadır. Tohumlar Meyveler eylül ayında olgunlaşır. Çiçekler ona kadar demet halinde ve erseliktir. Çiçek sapı 1 ila 2 cm uzunluğundadır. Meyve 6 ila 10 cm uzunluğunda ve 1,5 ila 2 cm genişliğinde, 6 ila 15 arası sayıda tohumlu ve kahverengidir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Avrupa ve batı Asya’da yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Ormanlık alanlar, makilikler ve yol kenarında görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Nisan ve mayıs ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1300 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde erguvan, gelin yemişi, yemişen, deli boynuz, selecek ve zazalak adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca mekik dokumak anlamına gelir. Yassı ve odunsu meyvelerin dokumacı aletine benzemesine işaret eder. Tür adı Latince silikula gibi anlamına gelir. Burada kastedilen silikula adı verilen meyve yapısı değil, Ceratonia siliqua (keçiboynuzu) ağacıdır. İkili adlandırma öncesi adı “Siliqua sylvestris rotundifolia”dır.
Gıda
Çiçekler çiğ olarak tüketilebilir. Asidik tatları nedeniyle salatalara eklenir. Meyveler çiğ olarak tüketilir.
Fotoğrafları
