Özet
Centaurea benedicta (Topdiken) genelde işlenmemiş arazilerde görülen ve istilacı potansiyeli yüksek olan bir bitkidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Şevk el-mübarek (شوك المبارك), bitkinin İtalyanca karşılığı olan cardo santonun tercüme edilmesi ile elde edilmiştir ve kutsal diken anlamını verir. Kutsal bağlantısı, bitkinin Ortaçağ’da veba dâhil çok sayıda hastalığın çaresi olduğuna inanılması ve Nursialı Benedikt’in (ö. 547) takipçileri tarafından kara veba döneminde (1346 – 1353) kullanılması ile ilgilidir.
Bu bitkiden bahseden tek kaynağımız Akşemseddin’dir. Bitkinin diğer adının kârdesentu (cardo santodan muharref) olduğunu belirttikten sonra veba ve sıtma vakalarında kullanıldığını aktarmıştır. Bu pasajdan Akşemseddin’in kaynaklarından en az birinin İtalyanca (ya da İspanyolca) bir metin olduğunu anlıyoruz. Mübârek dikeni adı ile ilgili günümüzde bir sözbirliği yoktur. İsim hem bu takson hem de Silybum marianum taksonu için kullanılmaktadır. Biz bu çalışma ile bu adın ülkemizde ilk defa Akşemseddin tarafından C. benedicta için kullandığını tespit etmiş bulunuyoruz.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.644.
Tanımı
Centaurea benedicta (Topdiken) halihazırda bazı kaynaklarda Cnicus benedictus olarak geçer. Genellikle 5 ila 50 cm büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir. Yapraklar damarlı ve dikenlidir. Gövde dik, genellikle çatallı dallanmış; gövde ve dallar yoğun biçimde kıllıdır. Taban yaprakları saplı, yaprak ayası dikdörtgensi, yaklaşık 30 cm uzunluğunda ve 8 cm genişliğinde, az teleksi ve sıklıkla çiçek zamanı çürüme eğilimindedir. Alt ve orta gövde yaprakları saplı, yaprak sapı kanatlı, yaprak ayası darca eliptik, telek loblu ya da az teleksi ve taban daralıcıdır. Loblar üçgensi, darca eliptik üçgensi ya da darca eliptiktir. Üst gövde yaprakları sapsız, taban sarılıcıdır. Üst yapraklar çiek başlarını aşar.
Çiçek başı tek ya da birkaç adet ve gövde ya da dalların ucundadır. İnvolukrum yumurtamsı, yaklaşık 2 cm çapındadır. Filariler kiremitimsi ve 4 ya da 5 sıralıdır. Dıştaki filariler oval ve yaprak gibidir. Ortadaki filariler eliptik ya da mızraksıdır. İçteki filariler ise genişçe şeritsidir. Taç soluk sarı renklidir. Kapçık silindirik, 8 mm uzunluğundadır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Güney Avrupa ve Batı Asya’da yayılış gösterir ancak günümüzde diğer kıtalara da dağılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Yol kenarı, çayırlar ve çalılıklarda görülen bitki umumiyetle nisan ve haziran ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlemek mümkündür. Karamürsel ve Gebze ilçelerinden kayıt bildirilmiştir ancak biz henüz göremedik.
Türkçe adı
Centaurea benedicta dilimizde topdiken, bostan otu, şevket otu, mübarek dikeni, şevketi bostan ve akkız adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Yunanca sentor (κένταυρος) kelimesinden gelmektedir ve adını Sentor Chiron’dan (Χείρων) almıştır. Antik çağ kaynaklarında üst tarafı insan alt tarafı at olan yaratıklara çok sayıda atıf vardır. Bunların en meşhuru Chiron’dur. Chiron, insanoğluna tıp tanrısı Aesculapius üzerinden şifalı bitkileri öğretmiş ayrıca Hercules’in zehirli oku ile alınan bir yarayı da peygamber çiçeği ile tedavi etmiştir. Homeros, ünlü Akalı savaşçı Akhilleus’un de hocası olan Chiron’u eczacılığın babası olarak niteler ve onun şifalı bitkileri kullandığını kaydeder. Plinius ise eczacılık ve botanik bilimlerinin Chiron’a atfedildiğini yazmaktadır. Plutarkhos, Hellas’ın Magnezya şehrinde yaşayanların eczacılık konusunda hünerli olmalarını, onların Chiron’un soyundan gelmeleri ile açıklar. Cinsin Türkçe adı olan peygamber çiçeği de olasılıkla Antik Yunanda bir peygamber seviyesinde olan Chiron ile ilgilidir.
Tür Nursialı Benedikt’e adanmıştır. Hristiyanlıkta manastır ve keşişlik kavramlarını başlatan kişidir. Bitki birçok Avrupa dilinde, Avrupa’nın koruyucu azizine izafeten kutsal devedikeni olarak bilinir, benzer biçimde ülkemizde de mübarek diken olarak bilinir. Bitki, Benediktin Tarikatı tarafından veba ile mücadele kapsamında kullanılmıştır.
Gıda
Genç yapraklar çiğ olarak tüketilebilir.
Tıp
Büzücü, safra söktürücü, terletici, idrar söktürücü, büyük dozlarda alındığında güçlü bir kusturucu, adet akışı teşvik edici, süt arttırıcı, uyarıcı, mide ağrısı geçirici ve toniktir. Bitkinin demlendiğinde emziren annelerin süt tedarikini artırmanın en etkili yollarından biri olduğu söylenir. Doğum kontrol aracı olarak kullanılmıştır. Dahili olarak anoreksi, depresyon ile ilişkili iştahsızlık, dispepsi, flatulent kolik vb. tedavisinde kullanılır.
Dikkat
Çay bardağı başına 5 gramın aşılması mide tahrişine ve kusmaya neden olabilir.