Celtis australis (Çitlembik)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Mîs (ميس), bitkinin Süryanicedeki karşılığı olan maysa (ܡܰܝܫܳܐ)’dan muharreftir. Metinlerimizde yabân büberi (يبانن ببري) adı da kullanılmış olsa da, bu isimlendirme hatalıdır. Bitkinin biber ile bir ilgisi yoktur, Dioscorides, meyvesini boyut olarak bibere benzetmiş ve daha büyük olduğunu belirtmiştir. Ayrıca bitkinin saçları sarıya boyamak için kullanıldığını, mideye faydalı olduğunu, kadınsal hastalıklar, dizanteri ve saç dökülmesi vakalarında başvurulduğunu yazmıştır.

İbnü’l-Baytâr, öksürük vakalarında başvurulduğunu belirtmiştir. Metinlerimize göre bitki, rahim hastalıkları, öksürük ve testis şişi tedavisinde kullanılmış, saçları siyahlatıcı olarak faydalanılmıştır.

Tarihi

Meyvesi biberden iri olup tatlıdır, mideye iyi gelir ve bağırsakları bağlar. Talaşı kaynatılırsa dizanteriye iyi gelir. Akıntısı olan kadınlara içirilir. Saçları sarıya boyar ve dökülmesini engeller. DI 1-117.

Lotus, Mısır’da Syrtes ağacı adıyla bilinir, meyvelerine Yunan baklası denir ve bağırsaklarda büzücü etkilidir. Şarapta kaynatılmış talaşı dizanteri, aşırı âdet kanaması, baş dönmesi ve epilepsi vakalarında faydalıdır, ayrıca saçların dökülmesini de engeller. Talaşı mersin suyunda kaynatılırsa dizanteri için mükemmel bir ilaç olur. Kabuğu deri, kökleri ise yün boyamak için kullanılır. Romulus tarafından Vulcan tapınağına zafer onuruna dikilen ağaç, imparator Nero’ya kadar yaşamıştır. Hatip Lucius Licinius Crassus ile konsül Gnaeus Domitius Ahenobarbus arasındaki geçen meşhur 10 milyon sestertius hikayesindeki altı ağacın tamamı çitlembikti. 25 metre büyüyebilir. Gövde pürüzsüz ve gri renklidir. Yapraklar almaşlı dizilişli, dar, keskin dişli, alt yüzeyi buruşuk ve üst yüzeyi kaba tüylüdür. Bunlar 5 ila 15 cm uzunluğunda, koyu gri ya da yeşil renkli, sonbaharda ise soluk sarı renklidir. Çiçekler taç yapraksız, erselik, küçük ve yeşil renklidir. Tek olarak da küçük kümeler halinde de görülebilirler. Meyveler küçük, koyu mor renkli, 1 cm genişliğinde ve küçük kümeler halinde görülürler. PL 24-2.

Tanımı

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Kayalık alanlar ve orman açıklıklarında görülür. İzmit ilçesinde gözlemlenmiştir. Mart ve mayıs ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 700 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde çitlembik, çıtlak, çıtlık, çitemek, çitemik, adi çitlembik, çitlenbek ve ılıç adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince keski anlamına gelir. Kelime Afrika dillerinden Latinceye geçmiş gözükmektedir ve bu durumda Ziziphus lotus (hünnap) için kullanılmış olması muhtemeldir. Bağıntı açık değildir. Tür adı Latince güneyli anlamına gelir. Celtis orientalis ve Celtis occidentalis’ten coğrafi ayırt ediciliği vurgulanmıştır. Özgün tanımda bu “Habitat in Europa australi & Africa citeriore” olarak belirtilmiştir.

Gıda

Meyveler taze olarak yenilebilir. Tohumları çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir.

Tıp

Yapraklar ve meyveler büzücü, müshil ve karın ağrısı gidericidir. Amenore, ağır adet kanaması, intermenstrüel kanama ve kolik tedavisinde hem yaprak hem de meyve kaynatılarak kullanılır. Bu aynı zamanda ishal, dizanteri ve peptik ülser vakalarında da kullanılır.