Phonus lanatus (Sarıdiken)

derleyen:

Özet

Phonus lanatus (Sarıdiken) genelde işlenmemiş arazilerde görülen ve bahar sonundan yaz sonuna kadar çiçek açan bir bitkidir.

Hiyerarşi

Plantae

Bitkiler

Asterales

Papatya takımı

Asteraceae

Papatyagiller

Phonus

Sarıdiken

Türk Uygarlığındaki yeri

Kurtum el berrî (قرطم البري), bitkinin kurtumdan ayırt edilebilmesi için tercih edilmiştir. Buna uygun olarak metinlerimizde yaban ‘usfuru adı da kullanılmıştır. Dioscorides, akrep sokması vakalarında kullanıldığını, akrep sokan kişilerin bitkiyi el aldıklarında ağrı hissetmediklerini, bıraktıklarında ise ağrının geri döndüğünü yazmıştır. Çiçeğinin sarı renkli ve dikenli olduğu belirtilen bitki, akrep sokması vakalarında kullanılmıştır.

Tarihi

Aspire benzeyen dikenli bir bitkidir ancak yaprakları daha küçüktür. Kadınlar tarafından iğ olarak kullanılır. Yaprak, tüy ve meyvesi öğütülerek biber ve şarapla içilirse akrep sokmasına iyi gelir. Bazıları akrep sokan kimselerin bu bitkiyi tuttuklarından acı çekmediklerini, bitkiyi bıraktıklarında ise canlarının yandığını öne sürüyor. DI 3-93.

Tanımı

Phonus lanatus (Sarıdiken) halihazırda bazı kaynaklarda Carthamus lanatus adı ile geçmektedir. Genellikle 15 ila 75 cm büyüyebilen bir bitkidir. Gövde kahverengimsi ila saman renkli, seyrek ya da yoğun tüylüdür. Gövde yaprakları genellikle yeşil, 3 ila 6 cm uzunluğunda ve 1 ila 1,5 cm genişliğinde, yumurtamsı sipsivri, sarılıcı ve salgılı tüylüdür. Çiçekler sarı renklidir. Dış filariler dik ila yayık, orta filariler ile kademeli olarak sipsivridir.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Avrupa’dan Orta Asya’ya kadar olan bölge ile Akdeniz havzasında yayılış gösterir ancak işgalci tür olarak daha geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, tarlalar ve çalılıklarda görülen bitki umumiyetle mayıs ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde sarı diken ve ala diken adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca katil anlamına gelir. İlk defa Plinius tarafından kullanılmıştır ve ona göre bitki adını, usaresinin kan renginde olmasına borçludur. Ayrıca Yunan mitolojisinde Phonoiler, cinayetin temsilcileri olarak kabul edilmiştir. Tür adı Latince yünlü anlamına gelir. Bitkinin yoğun biçimde tüyle kaplı olmasına işaret eder. Özgün tanımda bu “caule piloso: superne lanato” olarak belirtilmiştir.