Calystegia soldanella (Kum sarmaşığı)
Tanımı
Calystegia soldanella (Kum sarmaşığı), Tarlasarmaşığıgiller (Convolvulaceae) ailesine bağlı Çitsarmaşığı (Calystegia) cinsinden genellikle 30 ila 50 cm büyüyebilen çıplak bir bitkidir. Gövde yatık, sarılıcı değildir ya da zayıf sarılıcıdır. Yapraklar böbreksi, hafifçe etli, tepede hayli genişçe küt ya da derin girintilidir. İkincil bırahteler yumurtamsı ila daireseldir, düz ya da zaman zaman çanağa yatma eğilimindedir. Taç 32 ila 52 mm uzunluğunda ve pembe renklidir. Ercik 20 ila 30 mm uzunluğundadır. Başçıklar 4 ila 6 mm uzunluğundadır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak dünyanın büyük bölümünde yayılış gösterir. Deniz kenarında görülen bitki umumiyetle mayıs ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 10 metreye kadar olan rakımlarda Kandıra ilçesinde gözlemlemek mümkündür.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca kapalı kap anlamına gelir ve bu bağlamda bırahtelerin çanağı çevrelemelerine işaret etmektedir. Epitet Latince madeni para anlamına gelir ve açık bir şekilde türün yaprak yapısına dikkat çekmektedir. İkili adlandırma öncesi adı “Soldanella maritima minor”dur.
Tıp
Genç sürgünler tüketilebilir.
Temizleyici olduğu rapor edilmiştir. Ayrıca iskorbüt tedavi edici, idrar söktürücü, ateş düşürücü, tahriş edici, temizleyici ve parazit düşürücüdür.
Kum sarmaşığı…
Calystegia soldanella, genelde deniz kenarındaki kumsallarda görülen ve bahar sonundan yaz ortasına kadar çiçek açan bir bitkidir.
Dilimizde kum sarmaşığı adı ile bilinmektedir.
Tarihi
Türk Uygarlığındaki yeri
Deniz kelemi (دگيز كلمى), bitkinin Antik Yunancadaki karşılığı olan thalassia krambe (θαλασσία κράμβη)’nin doğrudan tercüme edilmesi ile elde edilmiştir. Teknik olarak kelem ile ilgisi yoktur ancak Yunanca metinlerde kelem adı ile anıldığından, bu isim metinlerimizde de korunmuştur.
Dioscorides, tüketildiğini ancak mide için çok zararlı olduğunu; Plinius, etkili bir müshil olduğunu yazmıştır. Bitkiden Anadolu’da, müshil ve parazit düşürücü olarak faydalanılmıştır.
Deniz lahanası, lahanadan çok farklı bir bitkidir ve lohusaotuna benzeyen uzun yaprakları vardır. Sarmaşık gibi (Calystegia) kırmızımsı küçük saplardan büyür, suyu beyaz renklidir ve azdır. Tadı biraz tuzlu, biraz da acıdır. Kaynatıldığında güçlü bir müshildir. Bazıları, tadının acılığı nedeniyle bitkiyi yağlı et parçaları ile haşlar. DI 2-122.
Antikçağ
Özel bir değere sahip olan bir lahana türüdür, boyutu otsu bir bitkiyi asla aşmaz ve sadece deniz kıyısında yetiştiği için halmyridia adıyla bilinir. Toplandıktan sonra yere değmemesine özen gösterilip hava almayacak şekilde kapatılan kaplara konursa uzun bir yolculukta bile taze ve yeşil kalır. PL 19-41.
Cato yabani lahananın kurutularak kutuda saklanan tozunun koklanması halinde burun rahatsızlıklarını ve bunlardan kaynaklanan kötü kokuları giderdiğini yazar. Petraea olarak da bilinen bu lahananın şaraba antipatisi vardır ve asma ondan uzaklaşamazsa ölür. Yaprakları tek biçimli olup küçük, yuvarlak ve pürüzsüzdür. Chrysippus, gaz, melankoli ve yeni yaralara balla altı gün süreyle uygulanırsa etkili olduğunu söyler. Suda dövülerek sıraca ve fistüllere uygulanır. Yaraların izlerini azaltır. Bal ile çiğnenirse ağız ve bademcik yaralarına şifadır. Epicharmus, kuduz köpek ısırıklarına uygulandığını, etin içine konularak verilirse köpekleri öldüreceğini belirtir. Tohumu kavrularak yılan sokması ve mantar zehirlenmelerinde kullanılır. Küçük dilin şişmesi halinde kökünün külü sürülür. Lahanalar içinde müshil etkisi en yüksek olandır. PL 20-36.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.293.
