Calendula officinalis (Aynısefa)

derleyen:

Özet

Calendula officinalis (Aynısefa) binlerce yıldır tıbbi amaçlarla kullanılan, kültürel değeri bulunan ve süs bitkisi olarak yetiştirilen bir bitkidir.

Anahtar kelimeler: Arkeofit bitki, Boya bitkisi, Haşere kovucu, Kozmetik, Süs bitkisi, Tehdit altında olmayan bitki, Tıbbi bitki, Yenilebilir bitki.

Hiyerarşi

Bitkiler

Papatya takımı

Papatyagiller

Aynısefa

Türk Uygarlığındaki yeri

Azeryûn (اذريون), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır ve ateş gibi parlak anlamına gelmektedir. Metinlerimizde bitki için sığır gözü anlamına gelen ‘ayn el-bakar (عين البقر) ismi de kullanılmıştır. Beri taraftan ikinci isim, Antik Yunancadaki bouphthalmon (βούφθαλμον)’un tercüme edilmiş halidir ve behâr (Glebionis coronaria) maddesinde incelediğimiz taksona işaret etmektedir. Burada adı geçen iki bitki de papatyagiller ailesindendir ve çiçekleri sarı renklidir.

İbnü’l-Baytâr, diş ağrısı giderici etkisi olduğunu ve kısır kadınların bitkiyi muska halinde takarak hamile kalacaklarına inandıklarını; İbn Vahşiyye, çiçeklerinin güneşi takip ettiğini, hamile bir kadın sürekli elinde tutarsa düşük yapacağını, dumanının fare, çiçeğinin sinek kovucu olduğunu, ayrıca bel bölgesine sürüldüğünde ereksiyon sağladığını yazmıştır.

Yarım metre boylandığı, yapraklarının parmaktan uzun ve sarı çiçekli olduğu belirtilen ve Anadolu’da, iktidarsızlık, diş ağrısı ve sıraca vakalarında kullanılan bitkiden ayrıca düşük yaptırıcı, fare, sinek ve yılan kovucu, kusturucu ve şişlik giderici olarak faydalanılmıştır.

Tarihi

Gövdesi baklayı andırır, yaprakları sinirliceot yaprakları gibidir ve gövdede ahtapot dokunaçlarına benzeyen küçük çantalar bulunur. Kalitelisi dağlık alanlarda yetişendir. Kök dâhil tüm bitkinin suyu çıkarılır. Bu su içildiğinde kan tükürme ve koliğe faydalıdır. Burun kanamasını da durdurur. Meyveler öğütülerek sarılırsa yeni yaraları iyileştirir. DI 4-13.

Tanımı

Calendula officinalis (Aynısefa) genellikle 25 ila 80 cm büyüyebilen bir bitkidir. Gövde genellikle tabandan seyrek dallı, yeşil, salgılı havlı ve diktir. Taban yaprakları dikdörtgensi-ters yumurtamsı ya da kaşıksı, 15 ila 20 cm uzunluğunda ve kenarları düz ya da aralıklı minik dişlidir. Gövde yaprakları dikdörtgensi, dikdörtgensi-mızraksı ya da dikdörtgensi-ters yumurtamsı, 5 ila 15 cm uzunluğunda, 1 ila 3 cm genişliğinde, gövdeye sarılıcı, kenarları belirsiz biçimde minik dişli ve ucu küt ya da nadiren sivridir. Kömeç 4 ya da 5 cm çapındadır.

Filariler mızraksı ya da dikdörtgensi-mızraksı, dıştakiler içtekilerden hafifçe daha uzun ve sipsivri uçludur. Dilsi çiçekler sarı ya da turuncu renkli, involukrumun yaklaşık iki katı uzunlukta ve ayası 4 ya da 5 mm genişliğindedir. Tüpsü çiçekler üçgensi-mızraksı lobludur. Şartlar uygun olduğunda yıl boyu çiçekli kalabilirler. Kapçık sarımsı-kahverengimsi, dikenli ve kavislidir. Çiçekler yağmur ihtimali olduğunda kapanmakta ve bu sayede hava tahmininde kullanılmaktadır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Avrupa’da yayılış gösterir ancak gerçek anavatanı tam olarak bilinmemektedir. Bitki çok erken dönemde Eskidünya’nın önemli bir bölümüne yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, tarlalar ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle ocak ve aralık ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Calendula officinalis dilimizde aynısefa adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince ayın ilk günü anlamında gelir. Bitkilerin yılın büyük bölümünde çiçekli olmalarına işaret eder. Özellikle Calendula arvensis, ocak ayında çiçek açmaya başlar ve en erken çiçek açan bitkilerdendir. Tür adı Latince tedavi edici anlamına gelir. Epitet, geleneksel tedavide yaygın olarak kullanılan bitkileri tanımlamak için kullanılmaktadır.

Gıda

Çiçekler ve yapraklar tüketilebilir. Salatalara eklenir. Çiçekleri çorba ve hamur işlerine çeşni amacı ile katılmıştır. Yapraklarından elde edilen boya çeşitli yemeklere safran ikamesi olarak eklenir. Tohumları protein ve yağ bakımından zengindir.

Tıp

Çizik ve kesiklerin iyileşmesine yardımcı olur. Cilt sorunlarında, burkulma, sokma, ısırık, varisler, göz ağrısı ve yaralanmalarda başvurulmuştur. Dahili olarak ateşin ve kronik enfeksiyonların tedavisinde kullanılmıştır. Bütün bitki, özellikle de çiçekler ve yapraklar, iltihap giderici, antiseptik, spazm çözücü, iştah açıcı, büzücü, safra söktürücü, terletici, adet akışı teşvik edici, uyarıcı ve yara iyileştiricidir. Cilt bakımı için geleneksel bir ünü vardır.

Dikkat

Lapa halinde uygulanması halinde ciltte kızarıklığa neden olabileceği rapor edilmiştir.

Bilgi

Çiçeklerinden boya elde edilmekte ve bu saç boyası olarak da kullanılmaktadır. Böcek kovucu olarak evlerin kenarına dikilmiştir. Bitkilerden elde edilen yağ parfümeride kullanılmıştır.