Brassica rapa (Şalgam)

Şalgam (شلغم), bitkinin Farsçadaki karşılığıdır. Metinlerimizde şelcem (شلجم) kullanımı da görülmektedir. Çulluk Kapan Lügati’nde şelcem ile şalgamın aynı bitki olduğu kaydedilmiştir.

Dioscorides, kökünün besleyici ancak gaza neden olduğunu, zehirlenme ve gut vakalarında kullanıldığını, idrar söktürücü, iştah açıcı, cilt temizleyici ve cinsel istek arttırıcı olarak faydalanıldığını; Plinius, dizanteri ve mesane rahatsızlıklarında kullanıldığını, âdet söktürücü ve idrar söktürücü olarak yararlanıldığını aktarmıştır. İbn Varrâk, gaza neden olmakla birlikte cinsel arzuyu uyandırdığını; İbn Vahşiyye, şalgam suyunun Rey ve İsfahan’da yaygın olarak tüketildiğini, İbnü’l-Baytâr, dalak şikâyetleri ve ağrılı idrar vakalarında etkili olduğunu; Şerîf, tohumları muska halinde boyuna asıldığında kasık şişlerini iyileştirdiğini yazmıştır.

Şalgam Anadolu’da, böbrek rahatsızlıkları, mide rahatsızlıkları, göğüs hastalıkları, idrar güçlüğü, uyuz, idrar yolu hastalıkları, nezle, gut, cilt çatlaması ve eklem ağrıları tedavisinde kullanılmış, cinsel istek arttırıcı, idrar söktürücü, iştah açıcı, sperm arttırıcı, uyku getirici, cinsel hazzı arttırıcı ve ağrı kesici olarak faydalanılmıştır. Aşırı tüketiminin bağırsaklarda sancıya neden olduğu kaydedilen bitki, soğuktan etkilenen ayaklar bitkinin ılık suyuna sokularak tedavi edilmiş, burun akıntısını gidermek için dövülerek koklanmış, ağır işte çalışanların tüketmesi önerilmiş, zehirli hayvan sokmasına karşı panzehir olarak kullanılmıştır. Rüyada şalgam görmenin muhtemel kaygılara işaret ettiği şeklinde yorumlanmıştır. Turşusu yapılarak tüketilen şalgam’ın, Ortaçağ’daki mutfak değerini şu mukayesede izleyebiliyoruz: “Ve aç kişinün ki kudreti yokdur, bişmiş şalgam ana biryândur”.

Tarihi

Kökü kaynatıldığında besleyici ve afrodizyaktır ancak gaza neden olur. Kaynatılması gut ve mayasıla faydalıdır. Sürgünleri kaynatılarak tüketilir ve bu idrar söktürücüdür. Tohumları zehirli ısırıkların yol açtığı ağrıyı hafifleten ağrı kesici ve panzehirlere eklenir. İçildiğinde ölümcül zehirlere iyi gelir ve ayrıca afrodizyaktır. Turşusu daha az besleyici olmakla birlikte iştah açıcıdır. DI 2-110.

Mart ayından hemen önce ekilir. Samanla birlikte ekilirse daha iyi gelişeceği söylenir. Ekilirken ibadet edilmesi ve “bunu kendim ve komşuların için ekiyorum” denmesi iyidir. Ekim için en uygun zaman Neptün ve Vulkan festivalleri arasıdır. PL 18-35.

Isıtılarak mayasıl, kaynatılarak gut tedavisinde uygulanır. Ayakları soğuktan korur. Tuzla dövülmüş çiğ şalgam ayakla ilgili tüm şikâyetlere iyi gelir. Tohumları şarapla birlikte yılan tarafından ısırılanlara ve zehirlenenlere verilmiştir. Democritus, gaza neden olduğu için şalgamın tüketimini önermez ancak Diocles şalgamı över ve afrodizyak etkisi olduğunu öne sürer. Dionysius’a göre de özellikle roka ile çeşnilendirilmişse bu özelliğe sahiptir. Ayrıca kavrularak içyağı ile uygulanırsa eklem ağrılarını hafiflettiğini belirtir. PL 20-9.

Tanımı

Brassica rapa (Şalgam) gövdesi dik, dalsız ya da ıraksak olarak dallı olan ve genellikle 30 ila 100 cm büyüyebilen tek ya da iki yıllık bir bitkidir. Sağlam ve yumrulu bir kazık kökü vardır. Taban yaprakları saplı, sap 2 ila 10 cm uzunluğunda, yaprak ayası lirsi az teleksi ila teleksi ila derin teleksi, 10 ila 40 cm uzunluğunda ve 3 ila 10 cm genişliğindedir. Gövde yaprakları sapsız, tabanda kulaksı ya da sarılıcıdır. Çiçekler koyu sarı ila sarı renkli ve ters yumurtamsıdır. Meyve kavisli, dik ve hafifçe sıkıştırılmış olup uzun daralıcı bir gagası vardır. Tohumlar siyahımsı ya da kırmızımsı kahverengidir.

Gözlem bilgileri

İlk defa Akdeniz havzası ile Hindistan arasında kalan bölgede yetiştirildiği bilinmektedir ancak günümüzde neredeyse dünyanın tamamına yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tahrip edilmiş araziler, sulak alanlar ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle nisan ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda Gölcük ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Brassica rapa dilimizde şalgam adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adının etimolojisi açık değildir. Latince tüketmek fiilinden gelmiş olması olasılığı yaygındır. Kelime, lahana için geleneksel olarak kullanılmaktadır. Tür adı Latince şalgam anlamına gelir. Sebzenin klasik Latincedeki karşılığıdır.