Tanımı
Asplenium trichomanes (Saçakotu) genellikle 5 ila 15 cm büyüyebilen çok yıllık bir bitkidir. Rizomlar dik, koyu kahverengi bizsi daralıcı ızgara dizişili pulludur ve bunlar sıklıkla merkezde koyu şeritli ve kenarda soluk renklidir. Fırontlar küme halinde ve dik ya da kemerlidir. Sap koyu kahverengi, 1 ila 9 cm uzunluğunda, genellikle ayanın 1/6 uzunluğunda ve çıplaktır. Aya dar biçimde şeritsi, 6 ila 23 cm uzunluğunda, 1 ila 1,5 cm genişliğinde, 1 teleksi ve alttaki telek hafifçe indirgenmiştir. Telekler 23 ila 32 çift halinde, geniş biçimde dikdörtgensi ila ters yumurtamsı, 8 mm uzunluğunda, 5,5 mm genişliğinde, kısa saplı, kenarı dişli ve her iki yüzeyi de çıplak ya da alt yüzeyde birkaç minik pulludur. Eksen koyu kahverengi ve çıplaktır. Sori telek başına 1 ila 6 adettir. İndizyum dar biçimde dikdörtgensi, zarsı, 0,3 mm genişliğinde ve düz kenarlıdır.
Saçakotu ile ilgili bilgi → Asplenium || Saçakotugiller ile ilgili bilgi → Aspleniaceae
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak dünyanın büyük bir bölümünde yayılış gösterir. Ormanlık alanlar, yamaçlar ve kayalık bölgelerde görülen bitkinin sporları umumiyetle nisan ve ağustos ayları arasında olgunlaşmaktadır. Bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Harita → Alt türler → Sinonimler → Herbaryum
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca dalak otu anlamına gelir. Cinse bağlı bazı türlerin yaprakları dalağa benzer ve bu nedenle dalakla ilgili sorunlara iyi geleceğine inanılırdı. Epitet Antik Yunanca yumuşak saçlı anlamına gelir. Bitkinin İngilizce yaygın adı maidenhair olup, genç kız saçı anlamına gelir. Küme halinde bulunan bitki yüzeysel olarak örülmüş saçı andırmaktadır. İkili adlandırma öncesi adı “Trichomanes foliis eleganter incisis”tir.
Tıp
Yaprakları kurutularak çay olarak kullanılır. Bu çay tatlı, yatıştırıcı, balgam söktürücü ve müshildir. Bunun yanında göğüs şikayetlerinde başvurulur. Ayrıca âdet görmeyi tetiklemektedir.
Saçakotu…
Asplenium trichomanes, genelde kayalık yamaçlarda görülen ve sporları bahar ortasından yaz sonuna kadar olgunlaşan bir bitkidir.
Dilimizde saçak otu adı ile bilinmektedir.
Tarihi
Türk Uygarlığındaki yeri
Türkçe metinlerde şa’r el-gûl (شعر الغول), lahâ el-gûl (لحا الغول) ve dîv sakalı (ديو صقالى) olarak geçmektedir. Bitkinin yapraklarının görünümü nedeniyle bu adları almıştır. Şa’r el-gûl Arapça gûlyabani saçı, lahâ el-gûl ise gûlyabani sakalı anlamına gelir. Bitkinin epiteti olan trichomanes de Antik Yunanca delinin saçı anlamını verir. Şerîf, bitki yakıldığında yanmış saç kokusu gibi bir koku yaydığını aktarmıştır.
Dioscorides bitkinin baldırı kara ile benzer işlevlere sahip olduğunu tahmin ettiğini; Plinius, boğaz ağrısına iyi geldiğini, saç dökülmesini engellediğini ve hapşırtıcı olduğunu belirtmiştir. İbn Sînâ’nın şa’r el-gûl maddesinde yazdıkları bu bitkiye uymamaktadır. Muhtemelen O baldırı kara ya da başka bir eğrelti otu türünden bahsetmektedir.
Sabuncuoğlu Şerefeddin selisâ adı verilen ve çok sayıda hastalığın tedavisinde kullanılan macunun terkibinde bu bitkiyi de saymıştır. Bitki ateş düşürücü olarak kullanılmış, ayrıca yürüyüş esnasında bitkinin pazuya bağlanması halinde yürüyüşün yorucu olmayacağına inanılmıştır.
Gölgeli yerlerde, nemli duvarlarda ve çeşmelerin çevresinde yetişir. Erkek eğreltiye benzer. Mercimek benzeri yaprakları sapta karşılıklı olarak bulunur, saplar sert, parlak ve siyah renklidir. Adiantum capillus-veneris ile aynı özelliklere sahiptir. DI 4-135.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.635-636.
Bir yanıt yazın