Asarum europaeum (Afşar otu)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Asârûn (اسارون), bitkilerin Antik Yunanca adı olan asaron (ἄσαρον)’dan alınmıştır. Bu bitki nârdîn olarak bilinen bitkilerden biridir ve bu nedenle zaman zaman karıştırılır. A. europaeum günümüzde afşar otu olarak bilinmektedir, yüksek rakımlarda, gürgen ve kayın ormanlarının tabanında görülür. Yaprakları böbrek biçiminde ve parlak yeşil renklidir. Çiçek ve meyveler yaprakların altındadır ve genellikle dışarıdan bakıldığında görünür değildir. Tohumları belirgin biçimde üzüm tohumlarına benzer.

Dioscorides, Pontus ve Frigya’da yaygın olduğunu belirttiği bitkinin, tohumlarının üzüm tohumlarına benzediğini, kökünün dâr sînî gibi koktuğunu ve uyku getirici olduğunu belirtmiştir. Fıtık, öksürük, baş ağrısı, meme iltihabı, idrar güçlüğü ve nefes darlığı vakalarında kullanılmış, iltihap giderici, spazm çözücü, idrar söktürücü ve âdet söktürücü olarak faydalanılmış, zehirli canlılar tarafından ısırılanlara uygulanmıştır. Galen, idrar ve âdet söktürücü olduğunu;

Plinius, Pontus’ta yetişenin en faydalı olduğunu ve karaciğer hastalıklarında kullanıldığını yazmıştır. Bîrûnî, çiçek vakalarında kullanıldığını; Şerîf, sperm arttırıcı olduğunu; İbnü’l-Baytâr, dumanının yeşil akrepleri öldürdüğünü, taş düşürücü ve cinsel istek artırıcı olarak faydalanıldığını, bal ile alındığında sperm arttırıcı; İbn Samcûn, Algericas ve Çin’den ihraç edildiğini ve ağrı kesici etkili olduğunu; İbni Sînâ, Çin’den ithal edildiğini aktarmıştır.

Bitkiler Anadolu’da, menenjit, çeşitli kadınsal hastalıkları, idrar yolu rahatsızlıkları, zehirlenme, dalak rahatsızlıkları, siyatik, boğaz ağrısı, göz rahatsızlıkları ve hemoroid tedavisinde kullanılmıştır. Bitkiden ayrıca mesane taşı düşürücü, cinsel istek arttırıcı, akrep kovucu, örümcek kovucu, âdet söktürücü, idrar söktürücü ve sperm arttırıcı olarak da faydalanılmıştır.

Bu maddeye Asarum sieboldii taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.163-164.

Tarihi

Yaprakları sarmaşık yapraklarına benzemekle birlikte daha yumuşak ve daha yuvarlaktır. Dağların gölgeli kısımlarında yetişir. Yaprakların tabanında, banotu (Hyoscymus) çanağına benzeyen mor çiçekler açar ve meyvesi üzüm çekirdeğine benzer. Çok sayıda köşeli, narin, eğik ve ayrık otu kökünü andıran kökü bulunur. Bu kökler narin ve aromatik olup dili yakar. İdrar söktürücü, âdet söktürücü ve ısıtıcıdır. Ödem ve kronik siyatik olanlar için faydalıdır. Hidromel ile alındığında müshil etkisi gösterir. Merhemlere eklenir. DI 1-10.

Nard özelliğine sahip olduğu için yabani nard adı ile de bilinir. Sıcak ve şaraba benzer bir tadı vardır, yılda iki kere çiçek açar, yoğun gölgeli yamaçlarda yetişir. En iyisi Pontus’ta yetişir, ardından Frigya ve İlirya gelir. Kök, yaprakları çıkmaya başladığında çıkarılarak güneşte kurutulur. Aksi takdirde çabuk küflenir ve özelliklerini yitirir. Son zamanlarda Yunanistan’da keşfedilen bir bitkinin yaprakları tıpkı Nardostachys yaprakları gibidir. Su eklenmiş bal şarabı ile alındığında karaciğer rahatsızlıklarına iyi gelir. Bağırsakları temizler, ödeme iyi gelir, rahim ile göğüs şikayetleri ve sarılık tedavisinde faydalıdır. Şıra ile güçlü bir idrar söktürücüdür. Gölgede kurutulur ancak çok hızlı küflenir. PL 12-27.

Tanımı

Yarım metre kadar büyüyebilir. Donuk mor çiçekleri yaprak koltuklarında ve yere paraleldir. Gövde 10 ila 15 cm uzunluğundadır. Yapraklar saplı, böbrek şekilli ve 10 cm genişliğindedir. Özellikle kalkerli topraklarda ve ormanlık alanlarda görülür. Yaprakların üst yüzeyi parlaktır ve biber benzeri kokuya ve tada sahiptir. 12 ercik görülür. Çiçekler erseliktir. -15 dereceye kadar dayanır. Tohumlar geç kış günlerde ekilebilir. 18 derecede 1 ila 4 hafta arasında çimlenirler. Hayli değerli ve popüler bir süs bitkisidir. 10 ila 15 bitkide oluşan gruplar halinde dikilmesi önerilir. Her bir bitki arasında 25 cm. açıklık olmalıdır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Avrupa’da yayılış gösterir. [Harita, Herbaryum] Nemli gölgeli alanlar, köknar ila kayın ormanları ve dere kenarlarında görülür. Başiskele ve Kartepe ilçelerinde gözlemlenmiştir. Mart ve nisan ayları arasında çiçek açar. 400 ila 800 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde afşar otu, avşar otu, çetük otu, çobandüdüğü ve meyhaneci otu (Ağızdaki içki kokusunu gidermek için çiğnenir) adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince sunak anlamına gelir. Bitkinin orijinal adı Yunanca baccara’dır ancak bitki adı Latince’ye bir karışıklık sonucu asarum olarak çevrilmiştir. Tür adı Latince Avrupa anlamına gelir. Bitkinin Avrupa’nın büyük bölümünde yayılış göstermesi ve bu kıtaya özgü olmasına işaret eder. Özgün tanımda bu “Habitat in Europae nemoribus” olarak belirtilmiştir.

Tıp

Kök ve yapraklar; terlemeyi arttırıcı, kusturucu, aksırtıcı uyarıcı, tonik ve katartik olarak kullanılmıştır. Beyin, göz, boğaz ve ağız tedavisinde kullanılır. Enfiye olarak kullanıldığında bol miktarda mukus akışı üretir.