Artemisia vulgaris (Pelin otu)

Özet

Artemisia vulgaris (Pelin otu) işlenmemiş alanlarda görülen ve hem tıbbi hem de kültürel bağlamda önemli olan bir bitkidir.

Hiyerarşi

Türk Uygarlığındaki yeri

Birincâsef (برنجاسف), bitkilerin Farsça karşılığıdır. Halîmî, bitkinin Türkçe adının kovan çiçegi olup hekimler katında meşhur olduğunu belirtmiştir. Sabuncuoğlu’na göre berencâsef ile ayvadanâ aynı bitkidir.

Galen, iki bitkinin de rahim yaralarını gidermek için kullanıldığını kaydetmiştir. Dioscorides, âdet söktürücü olduklarını, elde edilen yağın rahim rahatsızlıklarında ve doğum sonrası kalıntıların atılması için faydalanıldığını yazmıştır. Yazar bitkiyi artemisia (ἀρτεμισία) maddesinde, poluklonos (πολύκλωνος) ve monoklonos (μονόκλωνος) olmak üzere ikiye ayırmıştır. Her iki bitkinin de âdet söktürücü olduğunu, doğum sonrası kalıntıları atmak için ve çeşitli rahim sorunlarında kullanıldığını, taş düşürücü ve idrar söktürücü özellikleri olduğunu belirtmiştir. Ona göre bu bitkileri ayaklarına takan (halhal gibi) kimseler, zehirli hayvan ve kötü ruhların kendilerinden uzak olmasını sağlamışlardır.

İbn Sînâ’ya göre bitkiler baş ağrısını ve burun tıkanıklığını giderir, taş düşürücü ve âdet düzenleyicidirler. Ayrıca doğum sonrası kalıntıların atılması için kullanılmışlardır.

Anadolu’da, rahim hastalıkları ve baş ağrısı vakalarında kullanılan bitkilerin, taş düşürücü, idrar söktürücü, âdet söktürücü ve parazit düşürücü özelliklerinden de yararlanılmış, vajina yaralarını iyileştirmek ve düşük sonrası kalıntıları atmak için de başvurulmuştur.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.226-227.

Tanımı

Artemisia vulgaris (Pelin otu) genellikle 60 ila 200 cm boylanabilen çok yıllık bir bitkidir. Gövde çok sayıda, dik, kahverengimsi ila kırmızımsı kahverengi, seyrekçe tüylü ya da çıplaktır. Yapraklar tabanda saplı, gövdede sapsız, 5 ila 20 cm uzunluğunda, koyu yeşil, teleksi ve alt yüzeyi beyaz tüylerle kaplıdır. Yaprak ayası genişçe mızraksı, yumurtması ya da şeritsidir. Çiçek başları, 20 ila 30 cm uzunluğunda ve 7 ila 15 cm genişliğindeki bir salkımda küme halindedir. İnvolukrum yumurtması ya da çansı ve 2 ila 3 mm uzunluğundadır. Filariler mızraksı, tüylü ya da tüysüzcedir. Taç sarımsı ila kırmızımsı kahverengi, 1,5 ila 3 mm uzunluğunda ve çıplaktır. Kapçık elipsoit, 0,5 ila 1 mm uzunluğunda ve çıplaktır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Avrupa, Asya ve kuzey Afrika’da yayılış gösterir ancak işgalci tür olarak dünyanın büyük bölümüne yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Deniz kenarı, tahrip edilmiş araziler ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle temmuz ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ilçesinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde misk otu, kaba yavşan, pelin otu ve ayvadana adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adını, Zeus ve Leto’nun kızı tabiat tanrıçası Artemis’ten (Ἄρτεμις) almaktadır. Homeros, Artemis’i okçu ve avcı sıfatları ile nitelemiştir. Roma mitolojisindeki karşılığı Diana’dır. Kelime anlamı ‘yaralanmaz’ ve ‘sağlıklı’ olan Artemis’in başkalarına da güç ve sağlık verme yeteneği vardır. Bitkinin ayın etkisinde (dolayısıyla ay tanrıçasının) olan bitkilerden biri olduğuna inanılır, ayrıca erken ergenlik için de kullanılırdı. Artemis aynı zamanda ay tanrıçası olarak da bilinir. Yavşan türlerinin büyük bölümü gümüş renkli tüylerle kaplıdır ve bu sayede ay ışığının yansımasına benzer bir görünüme sahiptirler. Artemis, ikiz kardeşi Apollo’dan bir gün önce doğmuş ve oldukça sorunlu geçen kardeşinin doğumunda annesine yardım etmiştir. Özellikle Artemisia vulgaris doğum sonrası sorunlar için geleneksel olarak kullanılan bir bitkidir.

Plinius gibi bazı kaynaklara göre ise cins adını MÖ 350 yılında ölen kraliçe ve amiral olmasının yanı sıra bitki bilimci ve hekim kimlikleri de bulunan Karyalı Artemisia‘ya borçludur. Cinsin Türkçe adı olan yavşan, yabçan kelimesinden muharreftir. Dede Korkut Hikayelerinde “yavşan dibi berk olmaz” mısrasında anılmaktadır. Ayakkabının içine konulduğunda uzun süre yorulmadan yürünebileceğine inanılırdı. Bitki aşk ıstırabını simgeler. Tür adı Latince yaygın anlamına gelir. Türün cins özelinde daha yaygın bir yayılışa sahip olmasına işaret eder. İkili adlandırmadan önceki adı “Artemisia vulgaris major”dur.

Gıda

Yapraklar çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Sindirime yardımcı olması için yemeklere eklenmektedir.

Tıp

Sindirim sistemi, adet şikayetleri ve parazitlerin vücuttan atılması için kullanılmıştır. Bitkinin tüm kısımları parazit düşürücü, antiseptik, spazm çözücü, gaz giderici, safra söktürücü, terletici, sindirim düzenleyici, adet akışı teşvik edici, balgam söktürücü, yatıştırıcı, temizleyici, uyarıcı, hafif tonik ve kadınsal şikayetlerinin tedavisinde kullanılmaktadır. Yaprakların ayrıca iştah açıcı, idrar söktürücü, kanama durdurucu ve mide taşı düşürücüdür. Yapraklar ve çiçek durumu demlenerek, sinirsel şikayetler, kısırlık, rahim kanaması, âdet ağrısı, astım ve beyin hastalıklarının tedavisinde kullanılmıştır. Ayakkabıların içine konulan yapraklarının ayak ağrılarına iyi geldiği iddia edilmiştir. Kökün en iyi mide ilaçlarından biri olduğu öne sürülmüştür.

Dikkat

Yüksek dozu zehirlidir. Deri teması halinde bazı hassas insanlarda dermatite neden olabileceği kaydedilmiştir. Hamile kadınlar için önerilmemiştir.

Bilgi

Uzakdoğu’da tanrılara adak olarak asılır. Kurutularak haşere kovucu olarak kullanılır. Ayrıca bitkiden elde edilen yağ da böcek larvalarına karşı ölümcüldür.

Fotoğrafları