Arbutus unedo (Koca yemiş)

Hüseyin Doğan

271 yıl önce

Türk Uygarlığındaki yeri

Bitkiye Türkçe metinlerde tek atıf vardır ve katlab (قطلب) olarak geçmektedir. Mahmûd Şirvânî, Mürşîd adlı eserinde çalının katlab ve kâtil-i ebye (قاتل ابيه) adları ile bilindiğini belirttikten sonra, aşırı tüketiminin baş ağrısına neden olduğunu ve mide için zararlı olduğunu belirtmiştir. Ona göre meyvesi dövülerek göze yakı halinde uygulanırsa göz yaralarına iyi gelir. Şirvânî’nin bitki için yazdıkları kısmen A. unedo ile uyum gösterir, öte yandan verdiği isimlerden en azından biri

Arctostaphylos uva-ursi taksonu için kullanılmıştır. Dioscorides bitkinin meyvesinin tüketilmesini baş ağrısına neden olduğunu ve mide için zararlı olduğunu; Theophrastus, yakacak olarak kullanıldığını; Plinius, meyvesinin sindiriminin zor olduğunu ve mideye zarar verdiğini kaydetmiştir. Ona göre bitkiye adını veren unedo kelimesinin kaynağı da budur, “unum edo” (yedim ama sadece bir tane). Bîrûnî bitkiye baba katili denmesinin nedeninin, neden olduğu baş ağrısı olduğunu kaydeder.

Gâfikî, meyvesinin zehirlenme vakalarında faydalı olduğunu, yapraklarının dövülerek uygulanması halinde iltihap azaltıcı olduğunu, taze yapraklarının ise doğrudan yanıklara uygulandığını yazar. İbn Meymûn ve İbn Cenâh’ın bitki için saydıkları isimler Şirvânî’nin saydığı isimler ile kısmen örtüşür.

Tarihi

Ayva ağacına benzer, ince kabukludur, meyvesi erik büyüklüğünde, çekirdeksizdir. Olgunlaşınca sarımsı renk alır, yenildiğinde mideyi rahatsız eder ve baş ağrısına neden olur. DI 1-122.

Yer çileğinin akrabasıdır. Gerçekte aynı meyvenin hem yerde hem de ağaçta yetiştiğini gördüğümüz tek örnek budur. Küme halinde ve çalımsıdır. Meyvenin olgunlaşması bir yıl sürer. Meyvelerin olgunlaştığı zamanda ağaç çiçek açar. Meyvesine değer verilmez, nedeni unedo adını kazanmasının nedenidir, insanlar meyveden bir taneden daha fazla yemez. Unedo dışında bir çeşidi daha vardır ve arbutus adı ile bilinir. PL 15-28.

Tanımı

4 metre büyüyebilen iri bir çalıdır. Kabuk koyu kahverengi ve küçük parçalar halinde dökülücüdür. Yaprak sapı 1 cmden daha kısa, yaprak ayası eliptik ila ters mızraksı, 4,5 ila 8 cm uzunluğunda ve 2 ila 3 cm genişliğinde, tepede sivri ve kenarları testere dişlidir. Taç yeşilimsi beyaz renklidir ve zaman zaman kırmızı bezelidir. Meyve küresel ve koyu kırmızı renklidir. Tohumlar ekim ve aralık ayları arasında olgunlaşır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak Akdeniz havzasında yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Çalılık, ormanlık alan ve kayalık yamaçlarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Eylül ve ekim ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 500 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adı

Dilimizde koca yemiş, çilek ağacı, ayı yemişi, dağ yemişi, davulga, davulgı, davulgo, davulgu, yağma, andrana, kocayemiş, dağyemişi, kocakarı yemişi, orman çileği, piyadin ve bilyedin adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Latince ağaç anlamına gelir. Etimolojinin kaynağı açık değildir. Keltçe sert meyve anlamına gelen arboise’den türetilmiş olması da olasılıklar arasındadır. Tür adı Latince bir tane yenilir anlamına gelir. Plinius’un türün meyvesini tanımlarken kurduğu “unum tantum edo” cümlesinden türetilmiştir.

Gıda

Meyveler çiğ ya da pişirilerek tüketilebilir. Meyveler şeker ve C vitamini bakımından zengindir. Reçel ve marmelat yapımında kullanılır.

Tıp

Sindirim sistemine faydalıdır. Lif oranı yüksek, idrar söktürücü ve kabızlık gidericidir. Frengi tedavisinde köklerinden faydalanılır. Tohumları spazm çözücü ve uyarıcıdır. Güçlü bir yatıştırıcıdır. Tohumları demlenerek terletici olarak kullanılır. Büzücü, antiseptik, romatizma tedavi edici ve tonik amaçlı kullanılır. Yapraklar, kabuk ve kök idrar söktürücüdür. Meyvesi bağırsak ve mide rahatsızlıkları, prostat ve böbrek iltihabında kullanılır. Yaprakları iltihap gidericidir.