Özet
Ammi majus (Dişotu), tıbbi açıdan değerli olan ancak otçul hayvanların gözlerine zarar verdiği bilinen tek yıllık bir bitkidir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Türkçe metinlerde dûkus (دوقس) olarak geçmektedir ve bu kelime bitkilerin Antik Yunancadaki karşılığı olan daukos (δαῦκος)’tan muharreftir. Bu bitkiye yakın bir yazılışa sahip olan dûkû (دوقو) için birçok yazar yabani havuç tohumu tanımı yapmıştır, ancak bu bitki Tetrataenium grande taksonudur ve biz de dûkû kullanımları da o madde içinde ele aldık.
Galen, üç türün de âdet ve idrar söktürücü olduğunu yazmıştır. Dioscorides, daukos maddesinde üç farklı maydanozgiller üyesini listelemiştir. İlki, tohumları çiğnendiğinde hoş koku yayan bir bitkidir. İkincisinin tadı keskindir. Sonuncusu ise küçük bir kerefesi andırır. Üç bitki de âdet söktürücü, idrar söktürücü ve öksürük gidericidir, tüketilmeleri halinde düşüğe neden olurlar, örümcek gibi zehirli hayvanların ısırıklarına karşı uygulanırlar.
Gâfikî’ye göre rahmi temizler ve hamile kalma olasılığını arttırır ancak bitkiler anafrodizyaktır. İbnü’l-Baytâr’a göre bitkiler balgam söktürücüdür ve karın ağrısına faydalıdır. O, üç bitkiye kamilat (قميلة) adında dördüncü bir türü daha ekler ve onun da bit ve pire kovucu olduğunu, hatta pirelerin bitkinin kokusundan uyuşarak ısırma güçlerini kaybettiklerini yazar.
Cinsel isteği azaltıcı etkisi olduğu belirtilen bitkilerden, idrar söktürücü ve âdet söktürücü olarak faydalanılmış ve zehirli hayvan sokması vakalarında başvurulmuştur.
Bu maddeye Athamanta cretensis ve Peucedanum cervaria taksonları da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.299.
Tarihi
Bir türü Girit’e özgüdür, yaprakları rezene yapraklarına benzer ancak daha küçük ve daha incedir. Gövde bir karış uzunluğundadır ve tepesinde kişniş benzeri bir çiçek kurulu vardır. Çiçekler beyaz renklidir. Tohum beyaz renkli, aromatik, sert ve çiğnendiğinde keskindir. Kök bir karış uzunluğunda ve bir parmak kalınlığındadır. Güneş gören kayalık bölgelerde yetişir. İkinci bir türü yabani kerevizi andırır, baharatlı ve hoş kokuludur ancak Girit’e özgü olan bundan daha etkilidir. Üçüncü türün yaprakları kişnişe benzer ve beyaz çiçeklidir. Tepesi ve meyveleri dereotuna benzer, çiçek kurulu havucu andırır, tohumları kimyon gibidir ve keskindir. Tamamının tohumu ısıtıcıdır, içildiğinde idrar ve âdet söktürücüdür, fetüsü çeker, kolik ve kronik öksürüğe iyi gelir. Şarapla içildiğinde örümcek ısırmasına faydalıdır. Uygulandığında şişlikleri dağıtır. Girit’e özgü olanın kökü zehirli hayvanlara karşı şarapla birlikte içilir. DI 3-72.
Tanımı
Ammi majus (Dişotu) 25 cm ila 1 metre büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir. Gövde dik, silindirik ve tabanda dallıdır. Dallar uzun ve yükselicidir. Taban yaprakları saplı ve saplar 3 ila 13 cm uzunluğunda, yaprak ayası üçlü, yanal uç bölümü darca eliptikir. Gövde yaprakları 1 ila 2 arası teleksi, uçtaki bölüm yumurtamsı ya da dikdörtgensi, 15 cm uzunluğunda ve 10 cm genişliğindedir. İnvolukral bırahteler iri, az teleksi ve kollardan daha kısadır. Çiçek kurulu kolları 20 ila 80 arası sayıdadır. Şemsiye 4 ila 10 cm çapındadır. Meyve çıplak, 2 mm uzunluğunda ve dikdörtgensidir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Nil nehri vadisinde yayılış gösterir ancak erken dönemden itibaren tıbbi özellikleri nedeniyle Akdeniz havzasına yayılmıştır. Günümüzde gösterişli çiçekleri nedeniyle süs bitkisi olarak oldukça meşhurdur. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tarlalar, tahrip edilmiş araziler ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle haziran ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve deniz seviyesinden 700 metreye kadar olan rakımlarda İzmit ilçesinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Ammi majus dilimizde kürdanotu ve dişotu adları ile bilinmektedir. Olasılıkla kurumuş kollarının kürdan niyetine kullanılmasına işaret etmektedir.
Etimoloji
Cins adı muhtemelen Hindistan kökenli Trachyspermum ammi’nin Sanskritçe karşılığı olan ajvainden (अजवाइन) gelmektedir. Antikçağ Yunan yazarları bitkiyi ammi olarak (ἄμῐ) yazmışlardır. Kelime Trachyspermum ammi (Nanahan) türünün geleneksel adıdır. Diğer taraftan bazı yazarlar kelimenin Antik Mısırca orijinli olduğunu kaydetmiştir. Ancak bitkinin Mısır’da doğal olarak bulunmaması bu ihtimali zayıflatmaktadır. Tür adı Latince büyük anlamına gelir. Türün, literatüre alındığı zaman itibariyle cins içinde en büyük tür olduğuna işaret eder.
Gıda
Tohumları çeşni olarak kullanılmıştıır.
Tıp
Vitiligo ve sedef tedavisinde kullanılmıştır. Morötesi ışığa maruz kalmış deride pigment üretimini uyarır ancak yan etkileri vardır. Tohumlar doğum kontrolü, idrar söktürücü ve tonik olarak kullanılmıştır. Ayrıca rahatlatıcı bir gargara olarak başvurulmuştur. Demlenerek sindirim sistemi, astım ve anjin tedavisinde kullanılır. Kaynatılarak diş ağrısında gargara olarak kullanılır.
Dikkat
Otçul hayvanların gözlerine zarar verdiğine dair raporlar bulunmaktadır.
Bilgi
Kökü çiğnendikten sonra güneş kremi olarak kullanılır.
Fotoğrafları
