Amaranthus hybridus (Karagözmancarı)

Özet

Amaranthus hybridus (Karagözmancarı) mutfak değeri nedeniyle yetiştirilmesinin yanısıra istilacı potansiyeli yüksek olan bir bitkidir.

Hiyerarşi

Tanımı

Amaranthus hybridus (Karagözmancarı) 2 metreye kadar büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir. Kısa bir kazık köke sahiptir. Tüysüz ya da olgunlukta tüylü bir bitkidir. Gövdesi sağlam yapılı, köşeli, çıplak ya da seyrek tüylü, çok ya da az dallı, dik ve yeşil ya da kırmızı renklidir. Yapraklar çıplak ya da cılız tüylü, uzun saplı, genişçe mızraksı ila baklavamsı ya da yumurtamsı, en çok 8 cm uzunluğunda ve en çok 6 cm genişliğindedir. Çiçek kurulu boyunca yaprak mevcut değildir. Çiçekler sarımsı, yeşil, kırmızımsı ya da mor renkli koltuklarda ya da terminal küme halindedir. Bırahte ve ikincil bırahte üçgensi yumurtamsı ila üçgensi mızraksı, soluk, zarsı ve sipsivri uçludur.

Çiçek örtüsü bölümleri beş adet, mızraksı ila dikdörtgensi ve 1,5 ila 3,5 mm uzunluğundadır. Tepecik üç adet ve zikzaklı ya da geriye kıvrıktır. Kapsül küresel ila yumurtamsı testimsi ve 2 ila 3 mm uzunluğundadır. Tohumlar siyah ila kırmızımsı kahverengidir. Güneşli bölgeleri ve kolay su geçiren toprakları tercih eder. Bitkiye organik olmayan gübre kesinlikle verilmemelidir. Bakımı kolay bir bitkidir. Tek bir bitki yüz bin adet tohum üretebilmektedir. Bunlar yıllarca toprakta canlı kalabilmekte ve uygun koşullar altında hızla çimlenmektedirler.

Gözlem bilgileri

Bitkinin Kuzey Amerikalı orijinli olduğu düşünülmektedir ancak Avrupa ve Avrasya’ya yayılmıştır. Günümüzde Güney Afrika, Meksika, ABD ve Hindistan’da sebze olarak yetiştirilmektedir. İstilacı bir türdür ancak rekabet yeteneği zayıftır ve kolaylıkla kontrol edilebilmektedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Çoğunlukla tahrip edilmiş arazilerde, sulak alanların yakınlarında yol kenarında ve bazen de boş tarlalarda görülen bitki umumiyetle temmuz ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 400 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde melez mancar, telliıştır, ıştır ve karagöz mancarı adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca solmaz çiçekli anlamına gelir. Çiçeklerin kesildikten sonra bile uzun süre canlılığını korumalarına işaret eder. Bu isim aynı zamanda yaz ayları başlarında Kocaeli’nde çiçekçilerde ya da pazarlarda sıklıkla horozibiği etiketi ile satılan Celosia türlerini de kapsar. Dilimizdeki “horozibiği” kelimesi Celosia cinsinin İngilizce yaygın adı olan “cockscomb”un tercüme edilmesi ile elde edilmiştir. Tür adı Latince melez anlamına gelir. Birçok Amaranthus türünün, bu bitkinin doğal melezi olduğu öne sürülmektedir.

Gıda

Halihazırda sebze olarak yetiştirilen bir bitkidir. Yapraklar ve genç fideleri ıspanak gibi tüketilebilir. Tohumları tüketilebilir. Meksika’da pazarlarda sebze olarak satılmaktadır. Genç bireyler haşlanarak kurutulmakta ve kış aylarında tüketilmektedir. Tohumları kavrularak öğütülür, kaynatıldıktan sonra köfte haline getirilerek tüketilir. Yaprakları kabak çiçeği ile birlikte haşlanarak taze ya da kurutulmuş halde mısırla birlikte çorba yapımında kullanılır. Tohumları ekmek yapımında kullanılmaktadır ve bunlar oldukça besleyicidir.

Tıp

Yapraklarından elde edilen çay büzücü olup bağırsak kanaması, ishal, aşırı adet akışı tedavisinde kullanılmıştır. Amerika yerlileri tarafından tıbbi amaçlarla kullanılmıştır. Yaprakları büzücüdür ve aşırı adet kanaması halinde başvurulmuştur. Demlenerek mide sorunlarında kullanılmıştır.

Dikkat

Organik olmayan koşullarda yetişiyorsa yaprakları nitrat depolayabilir ve bu durumda tüketilmesi önerilmez. Bu durumda bitki otçul hayvanlara da zararlıdır. Nadiren de olsa polenlerinin alerjik reaksiyonlara neden olabileceği rapor edilmiştir.

Bilgi

Bitkiden sarı ve yeşil renkli boya elde edilmiştir.

Fotoğrafları