Amaranthus hybridus (Karagözmancarı)

derleyen:

Tanımı

2 metreye kadar büyüyebilir. Kısa bir kazık köke sahiptir. Tüysüz ya da olgunlukta tüylü bir bitkidir. Gövdesi diktir ve yeşil ya da kırmızı renkli olabilir. Gövde çok dallı ya da az dallı olabilir. Yapraklar en çok 8 cm uzunluğunda ve en çok 6 cm genişliğindedir. Çiçek kurulu boyunca yaprak görülmez. Tohumlar kırmızımsı kahverengidir. Güneşli bölgeleri ve kolay su geçiren toprakları tercih eder. Bitkiye organik olmayan gübre kesinlikle verilmemelidir. Bakımı kolay bir bitkidir. Tek bir bitki yüz bin adet tohum üretebilir, bunlar yıllarca toprakta canlı kalabilir ve uygun koşullar altında hızla çimlenirler.

Gözlem bilgileri

Bitkinin Kuzey Amerikalı orijinli olduğu düşünülmektedir ancak Avrupa ve Avrasya’ya yayılmıştır. Günümüzde Güney Afrika, Meksika, ABD ve Hindistan’da sebze olarak yetiştirilmektedir. İstilacı bir türdür ancak rekabet yeteneği zayıftır ve kolaylıkla kontrol edilebilir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Çoğunlukla tahrip edilmiş arazilerde, sulak alanların yakınlarında yol kenarında ve bazen de boş tarlalarda görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Temmuz ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 400 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adı

Dilimizde melez mancar, telliıştır, ıştır ve karagöz mancarı adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca solmaz çiçekli anlamına gelir. Çiçeklerin kesildikten sonra bile uzun süre canlılığını korumalarına işaret eder. Bu isim aynı zamanda yaz ayları başlarında Kocaeli’nde çiçekçilerde ya da pazarlarda sıklıkla horozibiği etiketi ile satılan Celosia türlerini de kapsar. Dilimizdeki “horozibiği” kelimesi Celosia cinsinin İngilizce yaygın adı olan “cockscomb”un tercüme edilmesi ile elde edilmiştir. Tür adı Latince melez anlamına gelir. Birçok Amaranthus türünün, bu bitkinin doğal melezi olduğu öne sürülmektedir.

Gıda

Halihazırda sebze olarak yetiştirilen bir bitkidir. Yapraklar ve genç fideleri ıspanak gibi tüketilebilir. Tohumları tüketilebilir. Meksika’da pazarlarda sebze olarak satılır. Genç bireyler haşlanarak kurutulur ve kış aylarında tüketilir. Tohumları kavrularak öğütülür, kaynatıldıktan sonra köfte haline getirilerek tüketilir. Yaprakları kabak çiçeği ile birlikte haşlanarak taze ya da kurutulmuş halde mısırla birlikte çorba yapımında kullanılır. Tohumları ekmek yapımında kullanılır ve bunlar oldukça besleyicidir.

Tıp

Yapraklarından elde edilen çay büzücü olup bağırsak kanaması, ishal, aşırı adet akışı tedavisinde kullanılır. Amerika yerlileri tarafından tıbbi amaçlarla kullanılmıştır. Yaprakları büzücüdür ve aşırı adet kanaması halinde kullanılır. Demlenerek mide sorunlarında kullanılır.

Dikkat

Organik olmayan koşullarda yetişiyorsa yaprakları nitrat depolayabilir ve bu durumda tüketilmesi önerilmez. Bu durumda bitki otçul hayvanlara da zararlıdır. Nadiren de olsa polenleri alerjik reaksiyonlara neden olabilir.