Özet
Allium cepa (Soğan) binlerce yıldır dünyanın büyük bölümünde yaygın olarak yetiştirilen meşhur bir mutfak bitkidisir.
Hiyerarşi
Türk Uygarlığındaki yeri
Sogân (صوغان), bitkinin Türkçedeki karşılığıdır. Metinlerimizde zaman zaman Farsça karşılığı olan piyâz (پياز) ve Süryanicedeki karşılığı olan besla (ܒܨܐܠ)’dan muharref basal (بصل) kelimesi de kullanılmıştır. Çulluk Kapan Lügati’nde basal kelimesinin Türkçe karşılığının soğan olduğu vurgulanmıştır. Basal kelimesinin yer yer Drimia maritima gibi bazı geofitleri tanımlamak için de kullanıldığını da gözlemledik.
Tabib İbn-i Şerîf, soğanın sarımsakla birlikte tüketilmemesi gerektiğini ve aşırı tüketimi hâlinde yüzde lekelere ve baş dönmesine neden olacağını belirtir. Ona göre temiz olmayan sudan içilmesi halinde olası zararları engellemek için sogân turşusu tüketilmelidir. Sogân, kulak ağrısı, hemoroid, saçkıran, göz ağrısı, çeşitli cilt sorunları, diş ile ilgili rahatsızlıklar, kuduz, göz rahatsızlıkları, idrar yolu rahatsızlıkları gibi bir dizi sağlık sorununda kullanılmış, cinsel istek arttırıcı, sperm sayısı çoğaltıcı, saç ve sakal çıkartıcı, gaz giderici, balgam söktürücü ve ağrı kesici özellikleri nedeniyle başvurulmuştur.
Sogân Ortaçağ Anadolusunda sekbâc, nirbâc, digriyge, ibrahimiyye, cercaniyye gibi çok sayıda yemeğin yapımında kullanılmıştır. İslâm peygamberinden rivayet edilen bir hadise göre sogân ve/veya sarımsak tüketildikten sonra (kötü ağız kokusu nedeniyle) toplum içine çıkılmamalıdır. Sogân algısı rüyâlar için de geçerlidir, rüyâda görmek iyiye yorulurken, tüketmek kötüye yorulmuştur. Diğer bir kaynağımızda ise rüyada sogân görmenin kedere işaret ettiği belirtilmiştir. Sogân, av eğitimi verilmiş yırtıcı kuşlardaki yaralanmaları tedavi etmek için de kullanılmıştır. Suyu ile yazılan yazının, ak günlük tütsüsü ya da alev gösterilmeden okunamadığı belirtilmiş, suyunun, kılıç ve bıçakları keskinleştirmek için kullanıldığı aktarılmıştır. Sogân şiirde sarımsakla birlikte olumsuz anlamda kullanılmıştır. Sözgelimi Mihrî Hatun, dostunun bahçesinde çiçek olamaması hâlinde hiç olmazsa soğan ya da sarımsak olmaya razıdır. Bitki bir atasözümüzde de şöyle geçmektedir: “Sûfî soğan yemez bulıcak kabın komaz”.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.622-624.
İslâm tıbbı
Hûzâye, aşırı tüketiminin akıl sağlığına zararlı olduğunu; İbn Varrâk, susuzluğa neden olmakla birlikte iştah açıcı ve cinsel arzuyu uyandırıcı olduğunu, çiğ tüketilmesinden kaçınılması gerektiğini; Galen, tüy çıkmasını desteklediğini kaydetmiştir. Râzî’ye göre sirke ile birlikte alınırsa iştah açıcıdır. Plinius, Mısırlıların tanrılarına ibadet ederken soğan ve sarımsak kullandıklarını aktarmış, Dioscorides çok sayıda soğan varyetesi saydıktan sonra tamamının iştah açıcı olduğunu belirtmiştir. İbn Mâseveyh, cinsel isteği arttırdığını, iştah açıcı olduğunu, yabancı ülkelere seyahat ederken kullanıldığında o ülkelere özgü hastalıklardan koruduğunu; Îsâ bin Mâsa, mide bulantısını giderdiğini; Râzî, sirke ve şekerle, soğanın karıştırılmasının harika bir atıştırmalık ortaya çıkardığını, etlerde kötü kokuyu giderdiğini yazmıştır. Theophrastus, Datça (Κνίδος) ve Semadirek (Σαμοθράκη) yerleşimlerini kaliteli soğan yetiştirilen coğrafyalar olarak örneklemiştir.
Antik Yunan
Uzun soğan, yuvarlak olandan, sarı soğan, beyaz olandan, kuru soğan, taze olandan, çiğ olan, pişmiş ya da salamura olandan daha keskindir. Tüm soğanlar şişkinliğe susuzluğa ve mide bulantısına neden olur. İştah açıcı, zayıflatıcı ve temizleyicidirler. Bağırsakları rahatlatır, hemoroide faydalıdır, bunun yanında soyulup zeytinyağına batırılarak fitil olarak kullanılmıştır. Suyu balla görüş zayıflığı ve boğaz ağrısı için uygulanır. Âdet söktürücüdür, buruna damlatıldığında başı temizler ve tuz, sedefotu ile balla köpek ısırıklarına uygulanır. Güneş altında sirke ile birlikte kullanılırsa cüzzama iyi gelir. Kül ile birleştirilerek göz iltihabına sürülmüştür, ayrıca tuzla birlikte sivilceleri kontrol ettiği ifade edilmiştir. Tavuk yağı ile birlikte ayakkabının neden olduğu sıyrıklara, işitme güçlüğüne, kulak çınlamasına, kulak iltihabına ve kel noktalara faydalıdır. Aşırı tüketimi uyuşmaya neden olur. Kaynatılan soğan idrar söktürücüdür. DI 2-151.
Antik Roma
Sarımsak ve soğana Mısırlılar tarafından tanrılara yemin edilirken yalvarılmıştır. Yunanlar çok sayıda soğan türü saymıştır. Tamamı keskin kokuludur ve gözde yaşarmaya neden olur, en güçlüsü Kıbrıs soğanı iken en zayıfı da Knidos soğanıdır. Bizde soğanın bilinen iki ana çeşidi vardır, ilki yeşil soğan olup çeşni amaçlı kullanılır, mart, nisan ve mayıs aylarında ekilir. Diğeri ise başlı soğan olup sonbahar ekinoksundan sonra ekilir. Soğan ekimi yapılacak toprağın üç kere sürülerek kök ve yabancı otlardan arındırılması gerekmektedir. PL 19-32.
Soğan, gözlerden yaş gelene kadar koklatılırsa ya da suyu gözlere sürülürse görme bulanıklığının tedavisinde etkilidir. Soğan uyutucudur ve ekmekle çiğnendiğinde ağız yaralarına iyi gelir. Sirke ile taze soğan ya da bal ve şarapla kuru soğan köpek ısırıklarına sarılmıştır ancak bu durumda bandaj bir gün boyunca kalmalıdır. Bu ayrıca sıyrıklara da sarılmaktadır. Közlenmiş soğan arpa unu ile göz akıntısı ve cinsel organ yaraları için kullanılmıştır. Balla karıştırılarak merhem yapılır ve yılan sokmaları ile yaralara uygulanır. Kadın sütüyle kulak hastalıklarında başvurulmuştur. Kazyağı ve balla damlatılırsa kulak uğuldaması ve işitme güçlüğüne faydalıdır. Aniden dili tutulanlara suyla birlikte içirilmiştir. Gargara yapılırsa diş ağrısını hafifletir. Başta akrep olmak üzere her türden hayvanın yol açtığı yaralanmalar için mükemmel bir çaredir.
Saç dökülmesi ve cilt kaşıntısı durumlarında çürük soğan sürülmüştür. Dizanteri ve lumbagodan muzdarip kişilere kaynatılarak verilmiştir. Soğan kabukları yakılarak külü sirkeyle karıştırılarak yılan ile çıyan sokmalarına uygulanır. Günümüz hekimleri soğanın göğüs organları ile sindirime iyi geldiğini ancak gaz ve susuzluğa neden olduğunu yazmıştır. Asclepiades, soğan tüketmenin cilde parlak bir renk verdiğini, fitil yapıldığında hemoroidi dağıttığını, rezene suyu ile soğan suyunun birlikte alınmasının yeni başlayan ödem vakalarında faydalı olduğunu, sedefotu ve balla içilmesi halinde farenjite iyi geldiğini ve uyuşukluğu giderdiğini yazmıştır. Varro, tuz ve sirke ile dövülerek kurutulan soğanlara asla kurtların gelmeyeceğini söylüyor. PL 20-20.
Tanımı
Allium cepa (Soğan) genellikle 15 ila 50 cm büyüyebilen bir bitkidir. Çok yıllık bir bitki olmakla birlikte genellikle ilk yılında hasat edilmektedir. Yapraklar sarımsı ila mavimsi yeşil, içleri boş ve silindiriktir. Soğanı küreseldir. Gövde silindirik ve içi boştur. Çiçekler yeşilimsi beyaz renklidir. Çiçek örtüsü yıldızsı biçimlidir. Ercikler basit ya da iç iplikçiklerin tabanında küçük dişlidir. Sıpata kalıcı ve sıklıkla üç kapaklıdır. Tohumlar parlak siyah renklidir.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak Orta Asya orijinlidir ancak popüler bir mutfak sebzesi olması nedeniyle yaygın olarak üretilip tüketilmektedir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Tarlalar ve bahçelerde görülen bitki umumiyetle haziran ve ağustos ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Dilimizde soğan adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca öğütmek anlamına gelir ve bu bağlamda cinse bağlı sarımsak dişlerinin öğütülerek çeşitli yemeklerde kullanılmasına işaret etmektedir. Bazı kaynaklar ise kelimenin kaçınmak anlamına geldiğini ve bu nedenle sarımsağın rahatsız edici kokusuna dikkat çekildiğini belirtmiştir. Tür adı Antik Yunanca soğan anlamına gelir.
Gıda
Allium cepa soğanı ve yaprakları çiğ ya da pişirilerek tüketilmektedir. Soğanından turşu yapılmakta, ayrıca çiçekleri salatalara eklenmektedir.
Tıp
Genel vücut sağlığını geliştirici özelliği vardır. Soğanı; parazit düşürücü, iltihap giderici, antiseptik, spazm çözücü, gaz giderici, idrar ve balgam söktürücü, ateş düşürücü, hipoglisemik, hipotansif, taş düşürücü, mide ağrısı giderici ve toniktir. Hedera helix yaprakları; Allium cepa kurutulmuş yaprakları ve Malva sylvestris yaprakları kaynatılarak buhar banyosu yapıldığında kadınlardaki kısırlık vakalarında etkilidir. Ağızdaki enfeksiyonları ve diş çürümesini önler. Haşlanmış soğan yaralardaki iltihabı gidermek için uygulanmıştır. Soğan suyu arı sokmaları, böcek ısırmaları ve sıyrıklara uygulanır. Suyu ısıtılarak kulak ağrısını gidermek için kulağa damlatılmıştır.
Dikkat
Allium cepa aşırı tüketilirse memeliler için zehirli olabileceği rapor edilmiştir. Doğrandığında gözleri tahriş eden bazı kimyasallar yayılmaktadır.
Bilgi
Troya savaşında Nestor, Machaon’u ekmek ve taze soğan ile iyileştirmiştir. Antik Mısır’da sarımsakla birlikte soğana yemin edilirdi. Bunun nedeni soğanın küresel yapısı ve halkaların eşmerkezli olmasıdır. Suyu vücudun açıkta kalan yerlerine sürülerek böcek kovucu olarak kullanılmıştır. Soğan kabuklarından sarı kahverengi boya elde edilmiştir. Saçların uzaması ve kelliğin tedavisi için baş bölgesine sürülmüştür.
Fotoğrafları
Görüşünüzü Yazın