Alisma plantago-aquatica (Çobandüdüğü)

Özet

Alisma plantago-aquatica (Çobandüdüğü), sulak alanlarda görülen, kökleri tıbbi amaçla kullanılan ve ayrıca tüketilen bir bitkidir.

Hiyerarşi

Tanımı

Alisma plantago-aquatica (Çobandüdüğü), 15 cm ila 1 metre büyüyebilen bir bitki olup, yaprakları genellikle suyun üstündedir. Yaprak sapları genellikle 7 ila 15 cm uzunluğundadır ancak su içinde ise 50 cm kadar uzayabilir. Yaprak ayası 22 cm uzunluğunda ve 13 cm geniliğinde, yumurtamsı ila eliptik ya da genişçe mızraksı, tepede sivri ve tabanda yüreksi ya da daralıcıdır. Yaz aylarında kuruyan sulak alanlarda da bitkiyi görmek mümkündür. Çanak yapraklar 2 ila 3 mm uzunluğundadır. Taç yapraklar 3,5 ila 6,5 mm uzunluğunda ve pembe ya da beyaz renklidir. Kapçık 2 ila 3 mm uzunluğundadır. Tohumlar kırmızımsı kahverengi ila açık pembe ya da sarı renklidir ve bunlar uzun süre canlı kalma yeteneğine sahiptir. Tohumlar ayrıca subepidermal hava dokularına sahiptir ve bu sayede uzun süre suda canlı kalır.

Çiçekler genellikle öğleden sonra birkaç saatliğine açılır ve hava kararmaya başladığında kapanır. Bitkinin ideal yetişme koşulları doğrudan güneş ışığı alan bir konumda ve 30 cm derinlikteki durgun su içindedir ve göl ya da havuzların kenarlarını süslemek için dikilmektedir. Tohumdan ya da bahar aylarında bölünen rizomlarından çoğaltılması mümkündür. Bitkinin yetişkin hale gelmesi 2 ila 5 yıl sürer.

Gözlem bilgileri

Bitki Avrasya ile Kuzey Afrika’dan Tanzanya’ya kadar olan bölgede doğal olarak yayılış gösterir ancak günümüzde Amerika ve Avustralya kıtalarına da girmiştir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Daima tatlı su kaynakların yakınlarında görülen bitki haziran ve eylül ayları arasında çiçek açar, İzmit ve Kartepe ilçelerinde gözlemlenmiştir ve ilimizde deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda görmek mümkündür.

Türkçe adı

Dilimizde kaz ayağı ve çoban düdüğü adları ile bilinmektedir. Çoban düdüğü, bitkinin Arapça karşılığı olan mizmar el-rai (مزمار الراعي)’den tercüme edilmiştir.

Etimoloji

Cins adı ilk defa Dioscorides tarafından Alisma plantago-aquatica (ἄλισμα) için kullanılmıştır. Kelimenin Keltçede su otu anlamına geldiği öne sürülmektedir. Bitkinin yaprak formunun Plantago cinsini andırması nedeniyle klasik metinlerde bu isimle de anılır. Cinsin Türkçe adı olan kurbağakaşığı olasıklıkla cinsin kurbağalarla aynı habitatı paylaşması ile ilgilidir. Tür adı Latince su sinirotu anlamına gelir. Bitki ile yazılan ilk metinlerde, bitkinin sinirotuna (Plantago) benzediği vurgulanmıştır. Basitçe, sulak alanlarda görülen sinirotu anlamını verir. İkili adlandırma öncesi adı “Plantago aquatica latifolia”dır.

Tarihi

Dioscorides 3-152: Yaprakları sinirliceota benzer ancak daha dardır ve eğiktir. Gövde ince, tek ve bir arşın uzunluğundadır. Çiçekler soluk sarı renklidir. Kökü çöplemecik köküne benzer, ince, hoş kokulu, keskin ve hafif yağlıdır. Sulak alanları tercih eder. Kökü şarapla içilirse deniz tavşanı, kurbağa ve afyon zehirlenmelerine faydalıdır. İçildiğinde kolik ve dizanteriyi durdurur, spazm ve rahim rahatsızlıkları için uygundur. İshali keser, âdet dönemini düzenler ve uygulandığında şişlikleri giderir.

Gıda

Kök nişasta açısından zengindir ve bazı bölgelerde tüketilmektedir.

Tıp

Kökleri kuduz tedavisinde, yaprakları ise meme tıkanıklığı vakalarında kullanılmakta, köklere ayrıca idrar söktürücü olarak da başvurulmakta ancak uzun süreli kullanımı mide ve bağırsak iltihabına neden olabileceği rapor edilmektedir. Yaprakları bilhassa antibakteriyel, kolesterol engelleyici, terletici, idrar söktürücü, gebelik engelleyici, kan şekeri ve kan basıncı düşürücü ve büzücü etkilidir.

Fotoğrafları