Ajuga chamaepitys subsp. chia (Yer çamı)

derleyen:

Türk Uygarlığındaki yeri

Kemâfîtûs (كمافيطوس), bitkilerin Antik Yunancada karşılığı olan olan khamaipitus (χαμαίπιτυς)’tan muharreftir, bu dilde yer çamı anlamını verir çam benzeri kokularına işaret eder.

Galen, bitkinin çam gibi koktuğuna değindikten sonra idrar söktürücü özelliğini zikretmiş; Dioscorides, sarılık, karaciğer şikâyetleri, bîş zehirlenmesi, rahim şikâyetleri, uçuk, ağrılı idrar, böbrek iltihabı, karın ağrısı ve kalça ağrısı vakalarında kullanıldığını, yara iyileştirici olarak yararlanıldığını kaydetmiştir.

Plinius düşüğe neden olduğu için çam kokulu bu bitkinin abiga olarak anıldığını yazar, faydaları arasında ise yılan ve akrep sokması halinde başvurulduğunu, ayva ile birlikte karaciğer sorunlarında, encîr ile birlikte kabızlık, arpa ile kaynatılarak ise böbrek ve mesane sorunlarında kullanıldığını yazar. Bitki kaynatıldığında sarılık ve idrar güçlüğü vakalarında etkilidir.

İbn Meymûn’un bitki ile ilgili yazdıkları hayli karışıktır ve çok sayıda takson iç içe geçmiş gibi gözükmektedir. İbnü’l-Baytâr, Dioscorides ve Galen’in yazdıklarını aktardıktan sonra ek olarak encîr ile kaynatıldığında bağırsaklara faydalı olduğunu kaydetmiştir. İbn Sînâ’ya göre bitki, bal ile birlikte uygulanırsa yara iyileştiricidir. Meme şişlerine uygulanır ve balla birlikte alındığında siyatik vakalarında etkilidir.

Tabib ibn-i Şerîf, bitkinin tarlalarda görüldüğünü, sarı çiçekli, çam benzeri kokusunun olduğunu ve Türkçe adının harbtutan olduğunu kaydettikten sonra, ödem, sara vakalarında kullanıldığını kaydetmiştir. Bitki ayrıca kuduz hastalarında kullanıldığı gibi, idrar söktürücü ve âdet söktürücü özelliklerinden de yararlanılmıştır. Sabuncuoğlu Şerefeddin’e göre bitkinin diğer adları sanavber-i ermeni ile harb dutandır, gut ve eklem ağrılarını gidermek için kullanılmıştır. Cerrâh Mes’ûd’a göre ise her türden zehirli hayvan sokmasına karşı kullanılan fârûk adlı bir tiryâkın içinde kullanılmıştır. Toplandıktan sonra uygun koşullarda saklanması halinde iki yıl boyunca etkisini kaybetmeyeceği belirtilmiştir.

Bu maddeye Thymelaea hirsuta taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.469-470.

Tarihi

Sürünücü, yaprakları Sedum’a benzeyen, çam gibi kokan, kökü hindibayı andıran ve sarı çiçekli bir bitkidir. Yaprakları 7 gün şarapla içildiğinde sarılığı, 40 gün hidromelle içildiğinde siyatiği tedavi eder. Karaciğer ve böbrek hastaları ile idrar güçlüğü yaşayanlara verilir. Özellikle kolik için uygundur. Pontus’ta baldırandan zehirlenenlere kaynatılarak verilir. Balla rahim ağzına yerleştirilirse temizleyicidir. Göğüslerdeki şişlikleri dağıtır, yaraları kapatır ve balla sürüldüğünde zonayı kontrol eder. Diğer bir türü vardır ve bu da çam gibi kokar. Üçüncü bir türüne erkek denir. Küçüktür, yaprakları beyaz ve çok sayıdadır. Gövde kaba ve beyaz, çiçekler sarı renklidir. Bu da çam gibi kokar. Son iki tür de ilk türle aynı faydaları gösterir ancak etkileri daha zayıftır. DI 3-158.

Tanımı

10 ila 40 cm büyüyebilir. Yapraklar karşılıklı dizilişlidir. İlk bakışta küçük bir çam ağacını andırır. Gövde tüylü ve kırmızımsı mordur. Yapraklar 4 cm uzayabilir, üç şeritsi loba ayrılır ve ezildiklerinde çam kokusu yayarlar. Tohumlar 50 yıl boyunca toprakta canlı kalabilir. Çiçekler erseliktir. Tohumlar baharda doğrudan dışarı ekilebilir. Alt çiçekli yaprakların orta lobu şeritsidir. Taç 16 ila 23 mm uzunluğundadır.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak batı Asya ve Balkanlarda yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Yamaçlar, tarlalar ve tahrip edilmiş arazilerde görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Nisan ve temmuz ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde acıgıcı, yer çamı, acı yavşan, kısamahmut otu, kurtluca, bodur ot, bozbodur ot, mayasıl otu, yer servisi, yer palamutu ve meşecik adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Antik Yunanca boyunduruksuz anlamına gelir. Çanak loblarının iki dudaklı değil de eşit olmasına işaret eder. Tür adı Antik Yunanca yer çamı anlamına gelir. Tür hem minyatür bir çama benzer, hem de yaprakları çam gibi kokar. Alttür adı ise Latince Sakız adası anlamına gelir ve türün tip yerine işaret eder.