Özet
Agrostemma githago (Karamuk) ekili arazilerde görülen ve genelde bahar ortasından yaz ortasına kadar çiçek açan bir bitkidir.
Hiyerarşi
Bitkiler
Karanfil takımı
Karanfilgiller
Buğdaykaramuğu
Türk Uygarlığındaki yeri
Türkçe metinlerde karâmûk (قراموق), luhnîs (لخنيس) ve haram (خرم) olarak geçen bitkilere nadiren atıf vardır. Halîmî, gujm, karamuk, göğem, luhnîs ve mor çiçekli hayrî adları ile bilindiğini kaydetmiştir. Çocuğu olmayan kadınların bu bitkinin de dâhil olduğu bir karışımı düzenli olarak kullandıklarında çocuğunun olacağı belirtilmiş, söz konusu bilgi Hekim Beşir Çelebi tarafından da aynen tekrarlanmıştır.
İbnü’l-Baytâr bitkinin taç yapımında kullanıldığını, ayrıca akrebin üzerine bir parçası bırakıldığında akrebin hareketsiz kaldığını aktarır ki bu bilgiyi Dioscorides’ten çekmiştir. Buna ek olarak Dioscorides, akrep sokması vakalarında da kullanıldığını, bitkinin kaygıyı azalttığını, eğer yaprağı beraberinde taşınırsa görenin yaprağı taşıyana sevgi besleyeceğine inanıldığını yazmıştır. Agrostemma githago’nun tohumları, Nigella sativa’nın (çörekotı) tohumlarına oldukça benzer,
dahası iki tür de hububat tarlalarında bulunur. Bitkinin Türkçe adı olan karamuk, siyah tane anlamını verirken, bilimsel adındaki githago kelimesi de çörekotı anlamına gelir. Kâşgarlı Mahmud, karamukun bugdâyın içinde bulunan taneler olduğunu yazmıştır. Envâ-ı Emrâz’da bitki için Antik Yunancadaki karşılığı olan luchnis agria (λυχνὶς ἀγρία)’dan muharref agruyumlazana (اغریوملزانه) adı kullanılmış ve baş ağrısını gidermek için kullanıldığı kaydedilmiştir.
Bu maddeye Silene coronaria taksonu da dâhildir. © Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.441-442.
Tarihi
Tohumu şarapla içilirse bağırsakları temizler. Bitki yanına konulduğunda akrepleri uyuşturduğu söylenir. Gerçekten de bu bitki bazı hayvanlarda kasılma ve felce neden olur. DI 3-101.
Tohumu ateş renginde olup yılan, akrep, eşekarısı ve benzer nitelikteki böceklerin sokması halinde dövülerek içilir. Yabani türü ise mideye zararlıdır. Ayrıca müshil etkisine sahiptir. Bunun yanında akreplerin bitkiyi görmeleri halinde uyuşacakları söylenir. Anadolu’da köküne bolites denir ve vücuda yapıştırılırsa albugoyu dağıtacağı ifade edilir. PL 21-98.
Tanımı
Agrostemma githago (Karamuk) genellikle 30 ila 100 cm büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir. Gövde dik, cılız tüylü ve dalsızdır. Yapraklar mızraksı ya da şeritsi, 4 ila 13 cm uzunluğunda, 5 ila 10 mm genişliğinde, belirgin orta damarlı ve sivri uçludur. Çiçekler 5 cm yarıçapındadır ve genelde gövdenin ucunda bir tane olarak görülür. Çiçek sapı hayli uzundur. Çanak yaprağın beş adet dar tırtığı vardır ve taç yapraktan daha uzundur. Ercik on adettir. İnce pembe çiçeklidir. Çiçekler kokusuzdur ve 25 ila 50 mm uzunluğundadır. Taç yapraklarda kesik kesik 2 ila 3 arası siyah çizgi bulunmaktadır. Bunlar karşılıklı dizilişli ve sapsızdır. Meyveler yumurta şekilli kapsüldür. Tohumlar siyah renkli, yumurtamsı ya da böbreksi ve 2,5 ila 3 mm uzunluğundadır. Tek seferde iki bin beş yüz tohum üretebilmektedir. Tohumlar 2 ya da 3 haftada çimlenmektedir. Tohumlar tazeliğini kısa sürede yitirir.
Gözlem bilgileri
Bitkin anavatanı kesin değildir (büyük ihtimalle doğu Akdeniz havzası), çok erken dönemde hububat tohumları vasıtasıyla eski dünyaya yayılmıştır. Günümüzde aynı yolla yeni dünyada da doğallaşmıştır. [Harita, Sinonimler] Daima hububat tarlalarında görülen bitki umumiyetle nisan ve temmuz ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1600 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.
Türkçe adı
Agrostemma githago dilimizde buğday çiçeği, buğday karamuğu, karamuk ve katır çiçeği adı ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Latince çayır tacı anlamına gelir ve bu bağlamda çiçeklerin Roma uygarlığında taç olarak kullanılmasına işaret eder. Bitkinin dilimizdeki karşılığı olan buğday karamuğundaki ilk kelime bitkinin genellikle buğday tarlalarında görülmesine işaret eder. Bitkinin geleneksel adı sadece karamuktur, Kâşgarlı Mahmud, Pir Mehmed, Abdulvehab bin Yusuf ve Hekim Beşir Çelebi gibi isimler bitkiden karamuk olarak bahseder. Muhtemelen karamuk kelimesi aynı listede Berberis cinsi için kullanıldığı için başına buğday kelimesi eklenmiştir. Karamuk, Türkçe kara tane anlamına gelir, A. githago’nun tohumları da siyah renklidir. Tür adı Latince çörekotuna benziyor anlamına gelir. Gith kelimesi Roma uygarlığında çörek otunun (Nigella sativa) adıdır, bitkinin tohumları çörek otu tohumlarını andırır. Gith kelimesi büyük olasılıklı Antik Mısır orijinlidir.
Gıda
Yaprakları pişirilerek tüketilmiştir.
Tıp
Tohumlar idrar söktürücü, öksürük giderici, balgam söktürücü ve parazit düşürücü olarak kullanılmıştır. Geleneksel olarak kanser ve siğil tedavisinde kullanılmıştır. Tohumlarından homeopatik ilaç üretilmiştir. Bunun yanın da felç ve gastrit tedavisinde yararlı olduğu rapor edilmiştir.
Dikkat
Bitkinin tüm parçaları zehirlidir. Tohum ve yapraklar saponin benzeri zehirli maddeler içerir. Ayrıca gebelik ve emzirme dönemlerinde uzak durulmalıdır.
Fotoğrafları
Görüşünüzü Yazın