Türk Uygarlığındaki yeri
Baldırı kara (بالديرى قره) bitkinin Türkçe adıdır. Ayrıca Farsça karşılığı olan bersiyâvuşân (برسياوشان) da yaygın olarak kullanılmıştır. Halîmî’ye göre persiyâvşân ile baldırı kara aynı olup gölgeli alanlarda kayalar üzerinde yetişen saçı andıran bir bitkidir ve hekimler katında meşhurdur. Ona göre bitkinin diğer adları şunlardır; şa’ru’l-gûl ve şa’ru’l-cibâl ve şa’ru’l-hay ve kezîratu’l-bîr ve kezîratu’l-fetâ ve yukâd. Bersiyavşan Farsça bir isim olup, Siyâvuş’un saçı anlamına gelir. Baldırıkara kelimesi ise bitkinin parlak siyah renkli saplarına işaret etmektedir.
Bunun yanı sıra yapraklarını kişnişi andırması nedeniyle küzbere el-bîr (كزبرة البر) olarak da adlandırılmıştır. Yaygın olarak bilinen ve kullanılan bir bitkidir. Antik Yunancadaki karşılığı olan polutrikhon (πολύτριχον)’dan muharref bulıterik (بولى تريك) adı da tercih edilmiştir. Bitkiyi yıl boyu nemli olan kayalık alanlarda görüyoruz, sapları siyah renklidir ve bu nedenle kayaların üzerine tutturulmuş bir tutam saçı andırmaktadır. Bitkinin geleneksel olarak saça benzetildiği göz önünde alındığında, baldırı kara sıradışı bir isimlendirme olarak dikkat çekmektedir. Bitkinin ekseni (rachis) siyah renklidir ve atıf da buna olmalıdır. İşin doğrusu eksen, baldırdan daha çok saça benzemektedir.
Ancak Ortaçağ Türkçe bitkibilim terminolojisinde baldır kelimesinin bitki gövdesinin (caulis) özel adı olduğunu da ifade edelim. Dioscorides, astım, zehirli canlı ısırması, saç dökülmesi, nefes darlığı, ishal, sarılık, dalak şikâyetleri ve ağrılı idrar vakalarında kullanıldığını, âdet söktürücü, kepek giderici, doğum sonrası kalıntıları atıcı ve taş düşürücü olarak yararlanıldığını kaydetmiştir. Bitki, bıldırcın ve horozların yemlerine karıştırılarak daha üretken olmaları sağlanmıştır.
İbni Sîna, kuyular dâhil olmak üzere sulak alanlarda bulunduğunu yazmıştır. Saç çağrışımı kendini Râzî ve Gâfikî’nin metinlerinde de gösterir, Râzî’ye göre bitkinin adlarından biri çok saçı olan iken Gâfikî’ye göre de gulyabani saçıdır. Yûhannâ bin Mâseveyh bitkinin bağırsaklar için faydalı olduğunu kaydederken, el-Zehrâvî, bitkinin ezilerek vücuda giren okların çıkarılması için kullanıldığını belirtir.
Bitkinin yapraklarının su tutmama özelliği onun, denizin köpüklerinden doğan ve buna rağmen saçları hiç ıslanmamış olan Venüs ile ilişkilendirilmesine yol açmıştır. Bunun yanı sıra her dem yeşil yaprakları ile de desteklenen saç arasında kurulan bu bağıntı, benzer benzeri tedavi eder ilkesi gereğince saçla ilgili çeşitli sorunlara iyi geldiği öne sürülmüştür. Venüssaçının saç dökülmesi vakalarında kullanılması Ortaçağ Türkçe metinlerde de kendine yer bulmuştur. Bitkinin yaprakları zeyt ile dövülerek baş bölümüne uygulanmış, saç ve sakalı siyaha boyamak için kullanılmış, saçlardaki kepek ve ölü derileri temizlemek için kül suyu ile birlikte sürülmüştür. Bir diğer saçları koruma uygulamasına lâden ve mersîn yağı ile birlikte eşlik etmiştir. Bitkiye kuduz köpek ısırmaları ya da zehirli hayvan sokma vakalarında da başvurulmuş, ayrıca cinsel isteği arttırıcı ve dökülen saçları yeniden çıkartıcı veya dökülmelerini engelleyici etkisi olduğu kaydedilmiştir.
Toplandıktan sonra gölgede kurutulup kapalı kaplarda saklanması halinde bir yıl boyunca etkisini kaybetmeyeceği belirtilen bitki, soğuk algınlığına bağlı rahatsızlıkların tedavisinde kullanılan şerbetlere eklenmiş, âdet söktürücü ve öksürük giderici özelliği nedeniyle de başvurulmuştur. Bunun yanı sıra sarılık, akciğer rahatsızlıkları, baş ağrısı, boğaz, böbrek, göğüs ve bağırsak hastalıkları, idrar tutulması, nefes darlığı, kulunç ve göz rahatsızlıklarında kullanılmıştır.
© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.193-195.
Tarihi
Yaprakları kişniş yapraklarına benzer, uçta bölünmüşlerdir, dallar koyu renklidir. Gövde, çiçek ve tohum bulunmaz. Suyu içilirse astım, sarılık, dalak ve idrar güçlüğü sorunu olanlara yardımcı olur. Taşları kırar, ishali keser ve vahşi hayvan ısırıklarına iyi gelir. Şarapla içildiğinde mideden gelen sıvıları giderir. Âdet söktürücüdür, doğum sonrası gelen akıntılara ve kan tükürmeye faydalıdır. Kötü huylu yaralara sarılır, kel noktaları onarır, şişlikleri dağıtır ve sabun tozu ile kullanıldığında kepek ve konağı temizler. Laden ve mersin yağı ya da zambak merhemi ya da Hyssopus ve şarap ile saç dökülmesini engeller. Şarap ve sabun tozu ile kullanıldığında saçı temizler. Yemlerine karıştırılırsa horoz ve bıldırcınları kavgacı yapar. Seralarda koyunlar için yetiştirilir. Gölgeli yerlerde, nemli duvarlarda ve çeşmelerin çevresinde yetişir. DI 4-134.
Yazın yeşildir, kışın ölmez, sudan hoşlanmaz, su serpildiğinde ya da suya daldırıldığında kuru kalır, bu nedenle Yunanlar ona adiantum (ıslatılamayan) der. Diğer yandan süs bahçeleri için de kullanılır. Bazı insanlar ona callitrichos ve polytrichos der, iki isim de saça renk verme özelliğine atıfta bulunur. Bu amaçla kereviz tohumu ile şarapta kaynatılır, eğer saçın gür ve kıvırcık olması da isteniyorsa bol miktarda zeytinyağı eklenir, bu aynı zamanda tüylerin dökülmesini de engeller. İkinci türü koyu renkli ve bodurdur ve trichomanes adıyla bilinir. İkisinin de parlak siyah renkli dalları, eğreltiotu gibi yaprakları vardır. Gölgeli kayalar, özellikle çeşmelerin yakınında akan suyla ıslanan duvarlar ve dere kenarındaki kayalıklarda yetişir. Sudan nefret eden bir bitkinin suya bu kadar bağımlı olması dikkat çekici bir şeydir. Koyu renkli tür özellikle mesane taşlarını kırmada ve dışarı atmada benzersiz bir etkiye sahiptir ve bu nedenle saxifragum (taşkıran) adını taşların üzerinde büyüdüğü için almamıştır. İki tür de idrar söktürücüdür, yılan ve örümcek zehrinin panzehiridir ve şarapta kaynatılırsa bağırsaklardaki gevşekliği durdurur. Çelenk olarak başa takılırsa baş ağrısını hafifletir. Çıyan ısırıklarına sarılır ama eti dağlamasını engellemek için ara ara çıkarılmalıdır, saç dökülmesi için de bu şekilde kullanılır. Yara, sıyrık ve baştaki ülserlere iyi gelir. Kaynatılması astım, ödem, karaciğer ve dalak hastalıkları için yararlıdır. Pelinotu ile idrar güçlüğü böbrek rahatsızlıkları için merhem yapılır. Doğum sonrası kalıntıları atar ve âdet söktürücüdür. Sirke ya da böğürtlen suyuyla kanama durdurucudur. Bebeklerde sıyrıklar için gülyağı ile kullanılır. Yaprakları ergenliğe gelmemiş gencin idrarına batırılır ve güherçile ile dövülerek merhem yapılırsa kadınların karın bölgesindeki kırışıklıkları engeller. Keklik ve horozların bu bitkinin yemlerine karıştırılması halinde hırçın oldukları genel bir kanıdır. Sığırlar için de faydalı görülür. PL 22-30.
Tanımı
30 cm yüksekliğe ulaşabilir. Küme oluşturan rizomlar 70 cm. kadar yayılabilir. Yapraklar açık yeşil renklidir. Yaprak eksenleri siyah ve düzdür. Yarı gölge ya da tam gölgeli alanları tercih eder. Geçirgen ve nemli toprağı sever. Sporlar mayıs ve eylül ayları arasında olgunlaşır.
Gözlem bilgileri
Bitki doğal olarak dünyanın büyük bölümünde yayılış gösterir. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Duvarlarda görülür. İzmit ilçesinde gözlemlenmiştir. Mayıs ve eylül ayları arasında sporlar görülür. Deniz seviyesinden 800 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.
Türkçe adları
Dilimizde venüssaçı, fatmasaçı, ishal otu, karabacak, baldırıkara ve kınulcede adları ile bilinmektedir.
Etimoloji
Cins adı Antik Yunanca ıslatılmayan anlamına gelir. Yapraklarının suyu tutmamasına atıftır. Tür adı Latince Venüs saçlı anlamına gelir. Türün yapraklarının suyu tutmamasına işaret eder. Roma mitolojisine göre Venüs denizden saçları ıslanmamış bir halde çıkmıştır. Ayrıca bitki geleneksel olarak çeşitli saç sorunlarında kullanılmıştır.
Gıda
Yaprakları tatlılarda süs olarak kullanılır. Yaprakları kurutularak çay elde edilir. Bitkiden elde edilen şurup ferahlatıcıdır.
Tıp
Taze ya da kurutulmuş yaprakları kepek önleyici, öksürük giderici, büzücü, yatıştırıcı, arındırıcı, kusturucu, adet kanaması uyarıcı, yumuşatıcı, balgam söktürücü, ateş düşürücü, süt getirici, müshil, serinletici, uyarıcı, terletici ve toniktir. Elde edilen çay ya da şurup öksürük, boğaz ağrısı ve bronşit tedavisinde kullanılır. Yılan ısırıkları ve arı sokmalarına karşı haricen uygulanır.
Fotoğrafları
Görüşünüzü Yazın