İbn-i Şerîf ve Sabuncuoğlu Şerefeddin bitkiden elfiyye (الفيه), Akşemseddin ise dilber perçemi (دلبر پرچمي) olarak bahsetmiştir. Bu bitki günümüzde civan perçemi olarak bilinir. Sonuç itibariyle dişil bir ismin eril bir isme evrildiğini görmekteyiz. Bitki özellikle peniste görülen yaraların tedavisinde kullanılmış, bunun dışında çeşitli yaraların iyileştirilmesi için de başvurulmuş, rahim hastalıkları ve hemoroit vakalarında etkili olduğu kaydedilmiştir.

Tür ile ilgili ulaşabildiğimiz en erken kayıt, Homeros’un İlyada adlı destanıdır. Burada, bitkiyi de adını vermiş olan Aşil’in önerisi ile savaşçıların yaralarını bu bitki ile tedavi ettiği kaydedilmiştir. Bu bilgi daha sonra Plinius tarafından da teyit edilmiştir. Cinsin adı olan Achillea da, Aşil’e (Ἀχιλλεύς) izafe edilmektedir.

Dioscorides, bitkinin fiziksel özelliklerini uzunca anlattığı stratiotes khiliophullos (στρατιώτης ὁ χιλιόφυλλος) maddesinde, etkili bir kanama durdurucu olduğunu ve bunun yanında çıban ile yara tedavisinde kullanıldığını; Temimî, Tarsus ve Suriye’de yaygın olduğunu, yılan ve akrep sokması vakalarında başvurulduğunu kaydetmiştir.

İslâm tıbbı

İbnü’l-Baytâr’dan yapılan tercümede ismi hazanbal (حزنبل) olarak verilen ve Achillea millefolium olduğunu tahmin ettiğimiz bitkinin kullanım alanı ise hayli yaygındır. Ağız, boğaz ve diş ağrılarını geçirmek, böbrek taşını düşürmek ve kötü ağız kokusunu geçirmek için kullanılmış, ayrıca cinsel istek arttırıcı olarak da kullanılan bitkinin yılan sokması vakalarında kullanıldığı ve yılan yuvasının yakınına bırakıldığında yılanların dışarı çıkmasına sebep olduğu kaydedilmiş, pire kovucu olarak da yararlanıldığı belirtilmiştir.

Civanperçemi ile ilgili verilen sınırlı bilgiler, genellikle yapraklarının çokluğu ile ilgilidir. Hem bilimsel adı olan millefolium hem de Türkçe metinlerde geçen adı olan elfiyye, basitçe bin yaprak anlamına gelir. Beri taraftan bu yakıştırmanın yapıldığı Myriophyllum spicatum gibi başka taksonlar da vardır. Teşhis ile ilgili diğer handikap ise türün kendi cinsi içinde bile fizyolojik olarak oldukça yakın türlerle karıştırılması ihtimalidir. A. millefolium geleneksel olarak haşere kovucu olarak kullanılır ve yara iyileştirici özellikleri de bilinmektedir. Bu bilgiler, Ortaçağ Türkçe metinlerindeki bilgiler ile örtüşmektedir.

Tarihi

Bazıları Aşil’in yaraotu derler. Yaprakları kişniş yapraklarına benzer ancak acı, yapışkan ve şifalı kabul edilen güçlü bir kokusu vardır. Tepede yuvarlak çiçek başı vardır. Çiçekler beyazdır ancak zamanla sarı renkli olur. Ekili arazilerde yetişir. Öğütülmüş yaprakları kanamalı yaralara ve iltihaplara uygulanır. Rahim kanaması dâhil kanama durdurucu olarak kullanılmıştır. Akıntılar için kaynatılarak oturma banyosuna eklenmiştir. Dizanteri hastalarına verilmiştir. DI 4-36.

Bir karış uzunluğunda bir bitkidir ve yaprakları yavru kuşların tüylerini andırır. Tepesinde dereotuna benzeyen şemsiye çiçek kurulu vardır ve çiçekleri beyaz renklidir. Tarla, engebeli araziler ve yol kenarında yetişir. Kanamalar, fistüller ve yaralara hayli faydalıdır. DI 4-102.

Tanımı

Achillea millefolium (Civanperçemi) genellikle 10 cm ila 1 metre büyüyebilen rizomlu ya da sitolonlu bir bitkidir. Gövde genellikle tek, dik, basit ya da dallı ve yoğun biçimde yünlü-kaba tüylüdür. Yapraklar saplı ya da sapsız, dikdörtgensi ila mızraksıdır. Bunlar iki ya da üç teleksi, 5 ila 20 cm uzunluğundadır. Yaprakların tüylülük durumları değişkendir ve gövde üzerinde sarmal olarak dizilidir. Dilsi çiçekler 4 ila 6 arası sayıda ve beyaz renklidir. Disk çiçekleri beyaz ya da pembe renklidir. Filariler 2 ila 3 sıra halinde 20 ila 30 adet ve yumurtamsı ila mızraksıdır. Güçlü ve hoş bir kokusu vardır. Kuraklığa dayanıklıdır. Güneşli bölgeleri ve geçirgen toprakları tercih eder.

Gözlem bilgileri

Bitki doğal olarak kuzey yarımkürede yayılış gösterir ancak yem ve süs bitkisi olarak dünyanın büyük bölümüne yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Alpin çayırlarda ve orman açıklıklarında görülen bitki umumiyetle haziran ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi 600 ila 1600 metreye kadar olan rakımlarda Başiskele, Kartepe ve Gölcük ilçelerinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adı

Achillea millefolium dilimizde civanperçemi, ayvadana, dülgerotu, civan pençesi, binbir yaprakotu, yaraotu, aşıl, binyaprak ve kandil çiçeği adları ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adını efsanevi Aka kahramanı Akhilleus’den (Ἀχιλλεύς) almaktadır. Akhilleus hakkında en detaylı bilgiler Homeros’un İliada adlı eserinde yer almaktadır. Troia Savaşı esnasında Agamemnon ile arasında anlaşmazlık yaşanan Akhilleus, savaş meydanını terk eder ve onun savaşa dâhil olmadığı süre boyunca Akalar savaşta üstünlük kuramaz. Ancak Akhilleus’un en yakın arkadaşı Patroklos’un Hektor tarafından öldürülmesi üzerine Akhilleus tekrar savaş meydanına döner. Savaşın sonlarına doğru Paris’in attığı bir okla topuğundan yaralanır ve bu yara nedeniyle ölür. İliada’nın on ikinci bölümünde, okla yaralanan Eurypylus çevresindekilere “Beni gemiye taşıyın ve yaramın üzerine yara iyileştirici bitkiyi serpin. Bu otun iyileştirici özelliğini Akhilleus’dan öğrendik, o da Sentor Chiron’dan öğrenmişti.” der. Her ne kadar Homeros söz konusu bitkinin hangi bitki olduğu hususunda bilgi vermemiş olsa da Plinius bitkinin Akhilleus’un bitkinin yara iyileştirici etkisini keşfetmesinden sonra achilleos olarak anıldığını kaydeder.

Bitkinin yaygın adı olan civanperçemi de muhtemelen Aşil ile ilgilidir. Ancak Ortaçağ metinlerde bitkiden yer yer dilberperçemi olarak bahsedildiğini de gördük. Tür adı Latince bin yapraklı anlamına gelir. Türün yaprak biçimine işaret eder. İkili adlandırma öncesi adı “Millefolium vulgare album”dur.

Gıda

Yapraklar çiğ ya da pişirilerek tüketilmiştir. Çiçek ve yapraklarından çay yapılmıştır.

Tıp

Büzücü, terletici, tonik, uyarıcı ve aromatiktir. Yaraları tedavi etmek, kan akışını durdurmak, soğuk algınlığı, ateş, böbrek hastalıkları ve adet sancısı tedavisinde kullanılır. Antiseptik, spazm çözücü, gaz giderici, safra salgısı arttırıcı, sindirime destek olucu, diş ağrısı giderici, uyarıcı ve toniktir. Büzücü özelliği ve yapraklarının hafif müshil etkisi nedeniyle kullanılmıştır. Diş ağrısını geçirmek için çiğnemiş ve demlenerek ağrısını geçirmek için kulağa damlatılmıştır.

Dikkat

Aşırı doz baş ağrısına ve cilt tahrişine neden olur. Ayrıca âdet görmeyi tetikleyerek düşüğü neden olabileceği rapor edilmiştir. Köpek, kedi ve atlar için zehirli olduğu kaydedilmiştir.

Bilgi

Olgun bitkiler böcek, sinek ve karınca kovucudur. Bazı kuş türleri yuvalarında bitkinin yapraklarını kullanır, bunun yuvada parazit oluşumunu engellediği düşünülür. Erozyonla mücadelede kullanılmaktadır. Nektarı ile yırtıcı eşekarılarını ile uğurböceklerini çeken bitki, bu sayede onların zararlı böcekler avlamalarını sağlar. Ayrıca çok sayıda yararlı böceği kendisine çektiği için sağlıklı bir bahçe için ideal bir yardımcı bitki olduğu kabul edilmiştir.