Abelmoschus esculentus (Bamya) genellikle 1 ila 3 metre büyüyebilen tek yıllık bir bitkidir. Gövde etli ve dağınık sert tüylüdür. Tüm bitki karanfili andıran aromatik bir kokuya sahiptir. Yapraklar 35 cm uzunluğunda, 50 cm genişliğinde, derince loblu, dişli kenarlı ve özellikle darmar olmak üzere her iki yüzeyinde de tüylüdür. Çiçekler gösterişli, 8 cm çapında, genellikle koyu kırmızı, mor ya da leylak renkli merkezle sarı renkli ve 4 cm uzunluğundaki kalın çiçek sapı üzerindedir. Ercikler 2,5 cm uzunluğundaki beyaz ve çıplak bir sütunda birleşmiştir. Tepecikler koyu mor renklidir. Kapsül 10 ila 20 cm uzunluğunda, genellikle beş çıkıntılı, olgunlaşmadan mor kırmızı, kırmızımsı yeşil, koyu yeşil, soluk yeşil ya da sarı renklidir ve olgunlaştığında kahverengiye dönerek bölümlerinden yarılmaktadır. Tohumlar meyve başına 100 adet ve küresel ila yumurtamsıdır.

Gözlem bilgileri

Bitkinin doğal yayılış alanının Afrika ya da Asya olduğu tahmin edilmektedir ancak mutfak değeri nedeniyle erken dönemde eski dünyanın önemli bölümüne yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Bahçe, tarla ve yol kenarında görülen bitki umumiyetle temmuz ve eylül ayları arasında çiçek açmaktadır ve bitkiyi deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda il genelinde gözlemlemek mümkündür.

Türkçe adları

Dilimizde bamya adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Arapça misk kaynağı anlamına gelir. Diğer bir görüşe göre ise Arapça habb el-misk’ten türetilmiştir ve bu durumda misk tohumlu anlamına gelecektir. Her iki durumda da atıf tohumların kokulu tohumlarınadır. Cins klasik antikitede bilinen bir cins değildi ve bu nedenle Ortaçağ Müslüman bitki bilimcilerinin bitkiye verdikleri isim tercih edilmiştir. Tür adı Latince yenilebilir anlamına gelir ve bu bağlamda türün mutfak değerine işaret etmektedir.

Türk Uygarlığındaki yeri

Bamya (بامیه), bitkinin Arapçadaki karşılığıdır. İsim günümüzde de aynı bitki için kullanılmaktadır.

El-Nebâtî, Mısır’da tüketim amaçlı yetiştirildiğini, hatmîyi andırdığını, meyvesinin uca doğru daralan bir kapsül biçiminde olduğunu, yapışkan bir sıvı ile kaplı bakla benzeri tohumlarının bulunduğunu yazmıştır.

Kaynaklarımızda bu bitkinin Ortaçağ’da Anadolu’da yetiştirildiğini yahut tüketildiğine dair bir kayıt göremiyoruz. Tespit edebildiğimiz tek kayıt, bugdây ekmeğine kuru bamyanın katık yapılarak tüketilmesinin olumsuz anlamda kullanılmasıdır. Bitkinin Ortaçağ’da Mısır’da bilindiği ve günümüzde yaygın olarak yetiştirilip tüketildiği göz önüne alındığında bu durumun sıradışı olduğunu kaydetmeliyiz. Ortaçağ’ın aksine günümüzde Anadolu’da yaygın olarak bilinmekte ve tüketilmektedir.

Gıda

Yaygın olarak tüketilen bir sebze türüdür. Olgun olmayan meyveler çorbalara eklenmiştir. Meyveler turşu yapılarak ya da kurutulup toz haline getirilerek saklanmaktadır. Meyvelerde demir ve kalsiyum bulunur. Tohumları kavrularak kahve olarak tüketilir. Lif, kalsiyum ve C vitamini dahil olmak üzere vitamin ve mineraller açısından zengindir. Meyve benzersiz bir tat ve dokuya sahiptir, sosları koyulaştırmak ve çorbalara yumuşaklık katmak için kullanılan sümüksü bir sıvı bulundurmaktadır. Bu sıvı herkesin damak tadına uygun değildir ancak tuzlu suda pişirilerek azaltılabilir. Erken dönemde yaprakları ıspanak gibi yenilmektedir. Tohumları pirinç yemeklerinde ve çorbalara eklenmektedir.

Tıp

Sindirim sistemine faydalıdır. Lif oranı yüksek, idrar söktürücü ve kabızlık gidericidir. Frengi tedavisinde köklerinden faydalanılmıştır. Tohumları spazm çözücü ve uyarıcıdır. Güçlü bir yatıştırıcıdır. Tohumları demlenerek terletici olarak kullanılmıştır. Yapraklar ve olgunlaşmamış meyveler lapa halinde ağrıyı hafifletmek, cildi nemlendirmek, terlemeyi teşvik etmek, iskorbüt hastalığını önlemek ve idrar yolu rahatsızlıklarını tedavi etmek için uygulanmaktadır. Yaprakları doğumu teşvik etmek için kaynatılmaktadır.