Abelmoschus esculentus (Bamya)

derleyen:

Tanımı

İklim koşullarına bağlı olarak 2 metreye kadar uzayabilir. Kök sistemi oldukça derindir. Meyvesi ince uzun piramit şeklinde tohumları yuvarlak, oval ve yeşil renktedir. Kuraklığa dayanıklıdır. Çok yıllık olmasına rağmen tek yıllık olarak kültive edilmektedir. Yapraklar 10 ila 20 cm uzunluğunda, genişçe elsi 5 ila 7 arası lobludur. Çiçekler 4 ila 8 cm çapındadır. 5 adet beyaz sarı arası taç yaprak görülür, her bir taç yaprağın alt bölümünde kırmızı ya da mor renkli bir leke bulunur. Meyve kapsülü 18 cm uzayabilir ve birçok tohum barındırır. Çiçekler erseliktir. Geçirgen, zengin toprakları ve güneşli bölgeleri tercih eder. Tohumlar 35 derecede 1 haftada çimlenir.

Gözlem bilgileri

Bitkinin doğal yayılış alanının Afrika ya da Asya olduğu tahmin edilmektedir ancak mutfak değeri nedeniyle erken dönemde eski dünyanın önemli bölümüne yayılmıştır. [Harita, Sinonimler, Herbaryum] Bahçe, tarla ve yol kenarında görülür. İl genelinde yaygın olarak gözlemlenmiştir. Temmuz ve eylül ayları arasında çiçek açar. Deniz seviyesinden 1000 metreye kadar olan rakımlarda gözlemlenebilir.

Türkçe adları

Dilimizde bamya adı ile bilinmektedir.

Etimoloji

Cins adı Arapça misk kaynağı anlamına gelir. Cins klasik antikitede bilinen bir cins değildi ve bu nedenle Ortaçağ Müslüman bitki bilimcilerinin bitkiye verdikleri isim tercih edilmiştir. Tür adı Latince yenilebilir anlamına gelir. Türün mutfak değerine işaret eder.

Türk Uygarlığındaki yeri

Bamya (بامیه), bitkinin Arapçadaki karşılığıdır. İsim günümüzde de aynı bitki için kullanılmaktadır.

El-Nebâtî, Mısır’da tüketim amaçlı yetiştirildiğini, hatmîyi andırdığını, meyvesinin uca doğru daralan bir kapsül biçiminde olduğunu, yapışkan bir sıvı ile kaplı bakla benzeri tohumlarının bulunduğunu yazmıştır.

Kaynaklarımızda bu bitkinin Ortaçağ’da Anadolu’da yetiştirildiğini yahut tüketildiğine dair bir kayıt göremiyoruz. Tespit edebildiğimiz tek kayıt, bugdây ekmeğine kuru bamyanın katık yapılarak tüketilmesinin olumsuz anlamda kullanılmasıdır. Bitkinin Ortaçağ’da Mısır’da bilindiği ve günümüzde yaygın olarak yetiştirilip tüketildiği göz önüne alındığında bu durumun sıradışı olduğunu kaydetmeliyiz. Ortaçağ’ın aksine günümüzde Anadolu’da yaygın olarak bilinmekte ve tüketilmektedir.

© Doğan, Hüseyin (2023). Anadolu Türk Uygarlığında Bitkiler (XIII-XV. yy.) Yayımlanmamış Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, s.196-197.

Gıda

Yaygın olarak tüketilen bir sebze türüdür. Olgun olmayan meyveler çorbalara eklenir. Meyvelerde demir ve kalsiyum bulunur. Tohumları kavrularak kahve olarak tüketilir.

Tıp

Sindirim sistemine faydalıdır. Lif oranı yüksek, idrar söktürücü ve kabızlık gidericidir. Frengi tedavisinde köklerinden faydalanılır. Tohumları spazm çözücü ve uyarıcıdır. Güçlü bir yatıştırıcıdır. Tohumları demlenerek terletici olarak kullanılır.

Dikkat

Bilgi

Gövdeden elde edilen lif kağıt ve giysi yapımında kullanılır.

Fotoğrafları